ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΠΑΠΑΔΙΑΜΑΝΤΗΣ ΣΤΟΧΑΣΜΟΙ

Ένα κείμενο τόσο παλιό με τόσες αλήθειες και του σήμερα γεμάτο. Γι' αυτό και ο Παπαδιαμάντης θεωρείται κλασικός. Αλλά και γι' αυτό βαραίνει η ψυχή μας. Πού έτσι ανώφελα και ανερμάτιστα κατασπαταλούμε το δώρο της ζωής.

Ειλικρινά αυτές οι μέρες μου δημιουργούν μεγάλη μελαγχολία. Γιορτή σου λέει. Μέρες χαράς. Λαμπρή...

Πού είναι η χαρά;

Τουλάχιστον κάποτε που οι άνθρωποι πεινούσαν στο κάθε μέρα, έστω και η γαστριμαργική ατασθαλία της Πασχαλιάς σήμαινε κάποια διαφορά. Σήμερα; Που τα νηστίσιμα έχουν γίνει νοστιμότερα και πλουσιότερα και από το γεύμα το πασχαλιάτικο;

Τη δική μου "λαμπρή" την έκανα χτες τα ξημερώματα... Όχι στο οικογενειακό τραπέζι με το φρικασέ της μαμάς... αλλά γυρίζοντας στο σπίτι μέσα στους άδειους δρόμους της πόλης. Τι όμορφη που είναι η Αθήνα μας έτσι. Ερωτική θα έλεγα. Με Galaxy στο ράδιο και ένα φεγγάρι θεριεμένο στον ουρανό.

Καμία σχέση με την ηλίθια φιέστα που έζησα πέρυσι στο χωριό. Παπαδιαμαντικά ξελαρυγγιάσματα του παπά και των ψαλτάδων και εξυπνάκηδες Αθηναίοι με κροτίδες...

Και μετά φαΐ, φαΐ, φαΐ!!!

Αυτό είναι γιορτή;

Τέτοιες μέρες το '71 ο Λιαντίνης βρισκότανε στο Μόναχο. Μεγαλοσάββατο, 17 του Απρίλη. Από 'κει, από τα λατομεία των κρίνων όπως ο ίδιος λέγει, στέλνει σε φίλο αδερφικό οδηγίες για εορτασμό μιας τέτοιας μέρας.

Σήκω, του γράφει, μια νύχτα και τράβα στη θάλασσα. Εκεί, στο ακρογιάλι να ξαπλώσεις για ώρες πολλές. Και τράβα μετά στο Σούνιο, στο βράχο του Ποσειδώνα. Για να διαβάσεις τις ρυτίδες του θεού πάνω στα μάρμαρα. Εκεί θα ακούσεις σωστά τα μηνύματα της πασχαλιάς και τη λιτανεία του Άδη. Αφουγκραζόμενος το χυμό της μαργαρίτας που ανεβαίνει από τη μήτρα του χειμώνα. Και γυμνώνοντας τις αισθήσεις σου μέσα στο μυστήριο της φύσης και το λίκνο της ζωής.



Τον ίδιο ναό αργότερα, του Ποσειδώνα στο Σούνιο, θα διαλέξει ο Λιαντίνης για το εξώφυλλο του Νηφομανή του. Και κάπου στις μέσα σελίδες θα σημειώσει:

Παράθεση :

"Η δύσκολη θέση ανάμεσα στο αρνί και στο λύκο, που ο Σεφέρης διαλέγει σαν πρότυπο ηθικού βίου, τον ξεχωρίζει, τον απομονώνει, και τον καταδικάζει μέσα στο σύνολο της κοινότητας. Το δραματικό στίγμα του προβλήματος βρίσκεται στην ανάγκη να φεύγει με το πλοίο που έρχεται. Ο ποιητής αδειάζει την απελπισία του σε μια φράση, που θα μπορούσε να ακούγεται στα ερείπια των ελληνικών θεάτρων:


Η παρουσία ενός ανθρώπου μου δίνει όση αγωνία και η στέρησή του. (Μ1, 122)

Όταν, αφήνοντας τους ανθρώπους να χαίρουνται μέσα στον παραδαρμό της απάνθρωπης ανθρωπιάς τους, θα περιορίσει το εύρος της κοινωνικής του συνάρτησης στην ακτίνα του ελάχιστου δυνατού κύκλου, στους συντρόφους, πάλι θα μείνει μόνος:

Παράξενος κλονισμός να νιώθεις πως ποτέ δε θα μπορέσεις να έχεις συντρόφους. (Μ3, 304)

Όπως και στον πίσω καιρό, οι σύντροφοι παίρνουν με τη σειρά το δρόμο του Ευρύλοχου και του Ελπήνορα, του Αλκιβιάδη και του Κριτία, του Σίμωνα Πέτρου και του Ιούδα. Και ο ένας, ο αληθινός, απομένει μόνος. Άλλοτε να παλεύει τους αέρηδες και τα saeva aequora του θυμωμένου Ποσειδώνα, άλλοτε να παραλαλεί στο δεσμωτήριο το τραγούδι της αθάνατης αρετής, άλλοτε να πηδά σα λαμπηδόνα ανάμνησης. Ανάσταση το λέμε, από το σταυρό του αθώου ληστή στη σπηλιά της ψυχής του μαύρου ανθρώπου."

Ο ΝΗΦΟΜΑΝΗΣ, σελ. 75

Και θυμάμαι τους στίχους του Ελύτη για την αληθινή μας μέρα που χάθηκε ανάμεσα στην Τρίτη και στην Τετάρτη. Όμοια βλέπω την αληθινή ανάσταση να διολισθαίνει ως οπτασία ανάμεσα Μεγαλοσάββατο και Κυριακή του Πάσχα.

Σας λέω, την είδα χτες αυτή την οπτασία. Στον ουρανό της άδειας πόλης. Όταν τα βεγγαλικά της γιορτής έσβησαν και οι κατσαρόλες άδειασαν. Και είχε ένα άρωμα ανθρώπου... Κάθε ανθρώπου που πέρασε χτες μόνος του τις ώρες που οι άλλοι σπρώχνονταν για να πάρουν το άγιον φως. Και την ώρα που οι άλλοι τσούγκριζαν κόκκινα αυγά. Του ανθρώπου που δεν το άφησαν μόνο οι άλλοι και παραπονεμένο. Όχι... Μιλώ για τον άνθρωπο που αυτοθέλητα ντύθηκε τη γαλήνη του στοχασμού του και έτσι λαμπρά ντυμένος υψώθηκε σε άλλους γαλαξίες.

Αυτόν τον άνθρωπο αντίκρισα στις αχτίδες του κουρασμένου φεγγαριού...

Δανάη,
διαβάζοντάς σε κύλησε ένα δάκρυ μου. Στο χαρίζω καλή μου.

Κι από το λάβωμα της εδικής σου λάμψης

τη σιωπηλή μου Πανσέληνο να λαμπαδοφορώ.


ΟΙ ΩΡΕΣ ΤΩΝ ΑΣΤΡΩΝ, σελ. 73.

Για τον κυρ Αλέξανδρο αλλά και όλους εκείνους που τη ζωή τους έζησαν με δακρυσμένο χαμόγελο...





Δέηση για την ψυχή του Παπαδιαμάντη

Χριστέ μου, δώσ' του τη χαρά, τη μόνη που μπορούσε
να σου ζητήσει απάνω εκεί νοσταλγικά η ψυχή του.
κάνε το θάμα κι άσε τον να ζήσει όπως εζούσε
σε μια μεριά που, τάχατες, να μοιάζει το νησί του.

Να 'ναι τα βράχια στο γκρεμό βαθιά κουφαλιασμένα,
να 'χει σωριάσει η θάλασσα στην αμμουδιά τα φύκια,
κι αράδα αράδα στο γιαλό δεμένα, αποσταμένα,
να σιγοτρίζουν τα φτωχά σκιαθίτικα καΐκια.

Να 'ναι οι νησιώτισσες οι γριές, κι οι νιες, οι πεθαμένες
αυτές που τις θλιμμένες τους μας έλεγε ιστορίες -
να γνέθουν το λινάρι οι γριές στην πόρτα καθισμένες,
και δίπλα στα παράθυρα ν' ανθίζουν οι γαζίες.

Κ' ύστερα ακόμα να 'ναι ελιές, και νάναι κυπαρίσσια,
σκυμμένα νάναι και το φώς τ' αχνό να προσκυνάνε,
να τόνε περιμένουνε στον κάμπο τα ξωκκλήσια
Και την καμπάνα τους μακριά οι αγγέλοι να χτυπάνε.

Δώσ' του, Χριστέ μου, τη στερνή χαρά να ιδεί και πάλι
τη γνώριμή του τη ζωή κοντά στ' ακροθαλάσσι !
Αχ, έτσι αθώα, κ' έτσι απλά κι αγνά την είχε ψάλει,
που της αξίζει εκεί ψηλά μαζί μ' αυτόν ν' αγιάσει!..

Λάμπρος Πορφύρας
_____________

ΣΗΜΕΙΩΣΗ: Ο Πορφύρας το ζητάει από το Χριστό. Δεν είναι όμως αυτό το σημαντικό στοιχείο του ποιήματος. Το κέντρο βάρους εστιάζεται στην περιρρέουσα ατμόσφαιρα του μυθικού τοπίου που έζησε και δημιούργησε ο Παπαδιαμάντης. Αυτό και θέλησα να ζωντανέψω και να θυμίσω. Όχι για τον Παπαδιαμάντη. Για μας...

Αφορμή μου έδωσες εσύ, αγαπητή Ελίνα, με την περίφημη φωτογραφία του Παύλου Νιρβάνα, για να αντιγράψω το παρακάτω απόσπασμα, από το βιβλίο του ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ ΑΠΟΜΝΗΜΟΝΕΥΜΑΤΑ
Εγώ, προσωπικά, θέλω να σ'ευχαριστήσω για το δημοσίευμα. Ο "άγιος Παπαδιαμάντης" αγγίζει τα κατάβαθα της ψυχής μου και με συγκινεί πάντα.
...
Είχα διηγηθεί άλλοτε στα Παναθήναια την παράξενη ιστορία της φωτογραφίας του. Καμιά εικόνα του μεγάλου διηγηματογράφου δεν υπήρχε ως τότε. Ο Παπαδιαμάντης απόφευγε με κάθε τρόπο να φωτογραφηθεί. Μια ανθολογία ελληνικών διηγημάτων, που είχε εκδώσει τότε το βιβλιοπωλείο της Εστίας, έδινε μπροστά από κάθε διήγημα και την εικόνα του συγγραφέως του. Μόνο η σελίδα του Παπαδιαμάντη ήτανε λευκή, με τη σημείωση, πως δε βρισκότανε εικόνα του. Και πολλές φορές είχα σκεφθεί, ότι, από μία ημέρα σε άλλη, ο μεγαλύτερος διηγηματογράφος που γέννησε η ελληνική γη, θα μπορούσε να πεθάνει, χωρίς ν'αφήσει την εικόνα του σ'εκείνους, που θα'ρθουν να τον θαυμάσουν ύστερ'από μας. Και συλλογιζόμουν, πως αυτό δε θα μας το συγχωρούσαν ποτέ οι μεταγενέστεροι, σε μια εποχή, που τα μέσα της φωτογραφίας ήσαν τόσο κοινά και τόσο άφθονα, ώστε να μην υπάρχει η παραμικρότερη δικαιολογία για την αμέλειά μας, που θα ήτανε μια εγκληματική αδιαφορία για μια δόξα του καιρού μας.
Είχα τότε αποκτήσει μια φωτογραφική μηχανούλα και η πρώτη μου σκέψη ήτανε να κλέψω, με κάθε τρόπο, τη μορφή του Παπαδιαμάντη. Στο νου μου τριγύριζαν οι στίχοι κάποιου επιγράμματος στον Κοραή, κι εκείνος, φαίνεται είχε την ίδια αποστροφή προς την εικόνα.

Ελλάς την σην εικόνα
αθάνατον οράν βουλομένη,
σου μη διδόντος, όμμασιν
Έλληνος ζωγράφου υφήρπασεν.

Έπρεπε να "υφαρπάσω", κ'εγώ την εικόνα του Παπαδιαμάντη, "αυτού μη διδόντος".
- Θα σου φωτογραφήσω τον Παπαδιαμάντη...είπα μια μέρα στο διευθυντή των Παναθηναίων, τον αλησμόνητό μου Κίμωνα Μιχαηλίδη.
- Αν το καταφέρεις - μου είπε - θα είναι μια επιτυχία για τα Παναθήναια. Αλλά δεν το πιστεύω.
Από τη στιγμή εκείνη, τόσο μου είχε καρφωθεί αυτή η ιδέα, ώστε, ως που να φτάσει η στιγμή να εκστρατεύσω στη Δεξαμενή, τρεις ανησυχίες με βασάνιζαν. Πρώτη, μήπως πεθάνει στο μεταξύ αυτό ο Παπαδιαμάντης, δεύτερη μήπως πεθάνω εγώ και τρίτη μήπως προφτάσει κανένας άλλος και τον φωτογραφήσει,παίρνοντάς μου την προτεραιότητα, που τη λογάριαζα σαν ένα τίτλο τιμής για τον εαυτό μου. Και μαζί με τις ανησυχίες αυτές με βασάνιζε μια προκαταβολική τύψη συνειδήσεως για την απάτη, που έμελλα να διαπράξω, κάνοντας στο σεβαστό μου φίλο, χωρίς τη θέλησή του, κάτι που μπορούσε ίσως να τον πικράνει αγιάτρευτα. Επιτέλους,επήρα τη μεγάλη απόφαση, όπλισα το κοντάκ μου, αφού κατάστρωσα, με όλες του τις λεπτομέρειες, το σχέδιο της επιχειρήσεως και ξεκίνησα για τη Δεξαμενή, σαν άνθρωπος, που πηγαίνει να κάνει κάτι τι, που δεν έχει ξεκαθαρίσει, καλά-καλά, στη συνείδησή του, αν είναι μία αγαθή πράξη ή ένα έγκλημα.
Τον βρήκα όπως περίμενα, μέσα στο καφενείο της Δεξαμενής, καθισμένο με τρεις ανθρώπους του λαού. Η παρουσία μου, με όλη την ευχαρίστηση, που μου έδειξε, μου φαίνεται πως τον είχε ενοχλήσει κάπως. Μου είπε να καθίσω και μου παρουσίασε τους φίλους του, με έναν εξαιρετικό σεβασμό στα πρόσωπά τους. Είχε φοβηθεί ίσως - μάταιος φόβος - μήπως δεν τους φερθώ όσο έπρεπε καλά και θέλησε να με προκαταλάβει, προσπαθώντας να ελαττώσει τον εαυτό του και να μεταθέσει το κέντρο της βαρύτητος στους αγαθούς αυτούς ανθρώπους. "Του λόγου του αποδώ - μου είπε παρουσιάζοντας τον πρώτο - είναι στωϊκός φιλόσοφος. Μας λέει πολλά ωραία ποιήματα".
Ήτανε σαν να μου'λεγε:
- Για το Θεό, μη με προσέξεις εμένα. Πρόσεξε το στωικό φιλόσοφο...
Δεν ήθελε, με κανένα τρόπο, να επισκιάσει τους φίλους του με τη δόξα του. Δεν άργησα, εννοείται, να μαντέψω την κρυφή του επιθυμία. Κάθισα κοντά τους, είπα λίγα καλά λόγια στο "στωϊκό φιλόσοφο", έναν γηραλέο που είχε δεχθεί τον τίτλο του, χωρίς να καταλαβαίνει καλά καλά τη σημασία του, και προσπάθησα ν'ακουμπήσω με τρόπο, το κοντάκ μου σε μια καρέκλα, χωρίς να το προσέξει ο Παπαδιαμάντης. Η τακτική μου ήτανε ή να του αρπάξω κανένα ενσταντανέ, χωρίς να το καταλάβει ή, αν δε τα κατάφερνα έτσι, να του κάνω την πρόταση με τέχνη. Φοβόμουν, ότι αν το μάτι του έπαιρνε τη φωτογραφική μηχανή και καταλάβαινε πως είχα πάει εκεί αποφασισμένος να τον φωτογραφήσω, αυτό θα τον διέθετε κακά και θα μου χαλούσε, ανεπανόρθωτα τη δουλειά μου. Εκείνο, που φοβήθηκα όμως δεν το γλίτωσα. Το μάτι του έπεσε απάνω στο κουτί της μηχανής και μου είπε, με κάποια ανησυχία, σαν να μάντευε το σκοπό μου:
- Τι είναι αυτό το κουτί, που'χεις μαζί σου;
Τι έπρεπε ν'απαντήσω; Απάντησα μ'ένα ψέμα, που με κάνει να ντρέπομαι ακόμα.
- Είναι, του είπα, θερμοκαυτήρας... Ένα ιατρικό εργαλείο.
Χαμογέλασε πικρά, για την απάτη, που του ετοίμαζα, αλλά, διαβάζοντας ίσως περισσότερο στη διάθεση της ψυχής μου, μου είπε με μια χριστιανική επιείκεια, που έκανε βαρύτερη τη μεταμέλειά μου:
- Μη με γελάς... Ξέρω τι είναι αυτό. Είναι αυτό που λένε κοντάκ.
Δε μπορούσα να κρυφτώ περισσότερο. Ξεμολογήθηκα την ανομία μου, με πραγματική συντριβή και, αφού έλαβα "άφεσιν αμαρτιών" απ'το μεγάλο χριστιανό, που ήταν ο Παπαδιαμάντης, προσπάθησα να του εξηγήσω το σκοπό μου.
- Κι αν ήθελα να σε φωτογραφήσω, Αλέξανδρε, τι κακό βλέπεις σ'αυτό;
- "Ου ποιήσεις σεαυτώ είδωλον, ουδέ παντός ομοίωμα"... μου είπε μ'έναν τόνο αυστηρό και επίσημο.
Το ρητό, που μου είχε επαναλάβει, ήταν σαν κατηγορηματική άρνηση. Αλλά δεν απελπίστηκα. Προσπάθησα να του αγγίξω μια ευαίσθητη χορδή.
- Επιτέλους, του είπα, δεν είσαι εσύ, που μου ζήτησες να σε φωτογραφήσω. Σκέψου, πως μπορούσα να σου πάρω τη φωτογραφία σου, κ'εγώ και κάθε άλλος, χωρίς να το καταλάβεις. Δεν θέλησα όμως να κάνω κάτι, που δε θα ήτανε σύμφωνο με τη θέλησή σου. Έπειτα, κάνοντας τη φωτογραφία μας, δεν την κάνουμε για τον εαυτό μας. Αύριο θα πεθάνουμε. Οι άνθρωποί μας, που μας αγαπούν, θέλουν να μας έχουν ακόμα μπροστά τους και να μας θυμούνται. Γιατί να τους στερήσει κανείς αυτήν την τελευταία παρηγοριά; Για συλλογίσου, μια στιγμή, τη χαρά, που θα νοιώσουν οι αδερφάδες σου, όταν λάβουν τη φωτογραφία σου, που θα τους στείλω. Γιατί να μην τους δώσεις αυτή τη χαρά;
Φάνηκε πως άρχισε να λυγίζει. Αλλά δεν ήτανε τόσο τα επιχειρήματά μου, που τον είχαν κάμει ν'αλλάξει γνώμη. Περισσότερο ήτανε η επιθυμία του να μ'ευχαριστήσει. Και μου'δωσε να το καταλάβω.
- Ας είναι... μου είπε. Η φιλία νίκησε το ζορμπαλίκι.
Αντιγράφω κατά λέξη, τη φράση του, όπως την άκουσα. Τι χαριτωμένη, αλήθεια, διατύπωση της ψυχολογίας του! Η αντίστασή του στην ιδέα να φωτογραφηθεί ήτανε το "ζορμπαλίκι" του, η παλικαριά του, δηλαδή, η υπερηφάνειά του. Η φιλία είχε νικήσει το "ζορμπαλίκι".
Μια φορά όμως, που πήρε την απόφασή του, βιαζότανε να τελειώσει, μια ώρα αρχύτερα, η δοκιμασία του.
- Έλα... μου είπε. Να τελειώνουμε...
Φανταζότανε, πως η φωτογραφία μπορούσε να γίνει "επιτόπου", μέσα στο καφενείο, όπου το φως ήταν άθλιο. Του παράστησα, ότι πρέπει να βγούμε όξω στο φως". Η πρότασή μου δεν του καλοήρθε. Ξέροντας τη νευρικότητά του, φοβόμουνα ότι, από στιγμή σε στιγμή, μπορούσε ν'αλλάξει γνώμη, να μετανοήσει για την απόφασή του και να πάνε χαμένες όλες μου οι προσπάθειες. Γιατί τίποτα πια δεν θα μπορούσε να τον ημερέψει. Όταν τον είδα να σηκώνεται και να με ακολουθεί όξω από το καφενείο, δεν πίστευα τα μάτια μου.
- Πού θέλεις να πάμε; μου είπε στενοχωρημένος.
Ο ήλιος έγερνε προς τη δύση του και οι τελευταίες του αχτίδες έπεφταν ευνοϊκά στη δυτική πλευρά του καφενείου. Σε μια γωνιά, καλά φωτισμένη, ήτανε μια καρέκλα.
- Κάθεσαι σ'αυτή την καρέκλα, Αλέξανδρε; του είπα. Σε δυο λεπτά θα τελειώσουμε.
- Να καθίσω... μουρμούρισε.
Κάθισε, έσκυψε το κεφάλι του απάνω στο στήθος και σταύρωσε τα χέρια του απάνω στο μπαστούνι του, που κρατούσε ανάμεσα στα πόδια του. Δε θα μπορούσε να του δώσει κανείς μια πόζα, πιο σύμφωνη με τη φύση του, και το χαρακτήρα του απ'την ασκητική αυτή πόζα, που είχε πάρει μοναχός του. Ήτανε τυχαία η πόζα αυτή; Ήτανε μελετημένη; Δεν ξέρω. Αν ήτανε το δεύτερο, πρέπει να πιστέψει κανείς, ότι και ο πιο απόκοσμος ασκητισμός έχει τη φιλαρέσκειά του. Στάθηκα αντίκρυ του, βιαστικός μη μου χαλάσει τίποτε την υπέροχη αυτή σύνθεση, που είχα μπροστά μου, και του πήρα δυο "ενσταντανέ" στην ίδια πόζα.
Στο μεταξύ αυτό, δυο τρεις άνθρωποι του καφενείου και ένα παιδάκι είχαν μαζευτεί γύρω μας να ιδούνε το ανέλπιστο θέαμα. Αυτό τον είχε ανησυχήσει. Γύρισε στενοχωρημένος και μου είπε γαλλικά, αυτός, που δεν είχε μεταχειρισθεί ποτέ του ξένη λέξη στην ομιλία του, αν και ήξερε φιλολογικά και τα γαλλικά και τα αγγλικά:
- Nous excitons la curiosite du public...
Το "κοινό", που τον έκανε ν'ανησυχεί ήτανε, απλούστατα, οι τρεις αγαθοί άνθρωποι του λαού και το παιδάκι.
Τον ευχαρίστησα, πήρα μαζί μου το φωτογραφικό κουτί, που έκλεινε ένα θησαυρό για μένα, και κατέβηκα στην πόλη νικητής και τροπαιούχος. Μήπως είχα άδικο; Η μόνη μου ανησυχία ήτανε μήπως δεν επέτυχαν οι πλάκες.
Την ίδια βραδιά, όμως, που έκανα την εμφάνισή τους - όλα, είχαν έρθει τυχερά - βρέθηκα μπροστά σε μια μοναδική επιτυχία. Ύστερ'από λίγες μέρες, η φωτογραφία του Παπαδιαμάντη, η πρώτη, που είχε κάνει στη ζωή του, δημοσιεύτηκε, μεγαλωμένη, σε ολοσέλιδο hors texte, στα Παναθήναια. Και η εντύπωση γενικά στάθηκε καταπληκτική.
Μέσα σ'αυτή την εικόνα βρίσκεται ολόκληρος ο Παπαδιαμάντης. Και αμφιβάλλω αν ένας ζωγράφος ή ένας γλύπτης θα μπορούσε να τον αποδώσει ποτέ τόσο ολοκληρωτικά και τόσο τέλεια, με την έμπνευσή του και την τέχνη του, όσο τον απέδωκε, από τυχαία εντελώς περιστατικά - τυχαία τάχα μόνο; - ο άψυχος φακός.
Ο ζωγράφος ή ο γλύπτης που θα θελήσει ποτέ ν'αναστήσει στα Ηλύσια της Τέχνης την ασκητική μορφή του μεγάλου μας διηγηματογράφου, μόνο αντιγράφοντας τη φωτογραφία αυτή, που είναι ίδια η ζωή, στην πιο εσωτερική της εμφάνιση, θα μπορέσει να δώσει ένα έργο αλήθειας και δικαιοσύνης.