Αριθμός μηνυμάτων : 8202 Registration date : 30/10/2007
Θέμα: Η κυρά και ο κυριούλης Σαβ Ιουλ 04, 2009 5:35 pm
Με βασανίζει από χτες ένα ερώτημα. Και ευπρόσδεκτη κάθε βοήθεια... Έχει ως εξής:
Πότε μπήκε στην καθημερινότητα του έλληνα το "κύριε" και το "κυρία" τάδε...
Με βασανίζει όχι μόνο αορίστως και γενικώς αλλά τελείως εμπράγματα και συγκεκριμένα. Και με προέκταση στα άλλα συνώνυμα που συχνά χρησιμοποιούμε. πχ Το κυριούλης και το κυριούλα, το κυρ και το κυρά
Μια απλή επίσκεψη σε λεξικό αρκεί για να δείξει την ετυμολογική αρχή της λέξης. Από το αρχαίο κύρος. Έχει κύρος λέμε αυτός. Πάει να πει εξουσία, δύναμη, αναγνώριση. Και το αντίθετό του με το α στερητικό κυριαρχεί στη ζωή μας και με μεγάλη μάλιστα συχνότητα και στους υπολογιστές: ΑΚΥΡΟ!
Από αυτό λοιπόν το ΚΥΡΟΣ γεννήθηκαν πλήθος λέξεις που κυριαρχούν ακόμη στη ζωή μας και μία από αυτές, το επίθετο κύριος μαζί και με το θηλυκό του το κυρία, έχουν κατακυριεύσει την καθημερινότητά μας.
Σε παλιότερες εποχές (Βυζάντιο) τέτοιες προσφωνήσεις αποδίδονταν συνήθως σε πρόσωπα που είχαν πολιτικό κύρος. Και μάλιστα τότε συνήθιζαν να χρησιμοποιούν και το κυρ. Θυμίζω εδώ τους γνωστούς στίχους του Καβάφη:
Ο βασιλεύς κυρ Μανουήλ ο Κομνηνός μια μέρα μελαγχολική του Σεπτεμβρίου
Αλλά και το αντίστοιχο θηλυκό θα σας θυμίσω:
"- Σώπασε Kυρα - Δέσποινα, και σεις 'Kόνες μην κλαίτε!
- Πάλε με χρόνους με καιρούς, πάλε δικά σας είναι".
Κυρ λοιπόν για τους βασιλιάδες και κυρά για την Παναγιά. Από αιώνες τώρα σε χρήση. Ενώ για το κύριος έχουμε τη βεβαιότητα που εδώ και δυο χιλιάδες χρόνια τουλάχιστον το απέδωσαν στον ίδιο το θεό:
"Κύριε ελέησον", "Κύριε των δυνάμεων" κλπ
Σήμερα βέβαια το κύριε το προσφωνούμε στον πάσα ένα ακόμη και άγνωστο που δεν γνωρίζουμε αν και πόσο κύρος έχει. Είναι πια μια τυπική προσφώνηση που οι κανόνες του καθωσπρεπισμού έχουν επιβάλλει. Άλλοτε το ακούμε να συνοδεύει το όνομα πχ κύριε Ρίζο ή κυρία Πανταζή και άλλοτε μένει και μόνο του στο λόγο, πχ στις αίθουσες διδασκαλίας:
- Κυρία, κυρία, ο Κωστάκης με χτύπησε...
Κυρία ή κυρά; Να μια καλή απορία...
Είναι το ίδιο να με πουν κυρία και το ίδιο να με φωνάξουν κυρά;
Πάνε πολλά χρόνια που δασκάλα τότε ακόμη δεν ήμουν για να ξέρω τα δασκαλίστικα, ναυτικός ήμουν τότε και πολλά πολλά δε σκάμπαζα για τον ωκεανό της γλώσσας... Και μάλιστα δοκιμάκι στο πρώτο μου μπάρκο. Ψαρούκλα δηλαδή που λένε στο στρατό. Μου έτυχε λοιπόν τότε το εξής που πολύ με στενοχώρησε:
Στο καράβι δούλευε ως μαρκόνισσα η γυναίκα του καπετάνιου. Κι ενώ για τους καπεταναίους υπάρχει η προσφώνηση καπετάν κι ας είναι και ανθυποπλοίαρχοι ακόμη πχ καπετάν Βασίλη... και για τους μηχανικούς χρησιμοποιούμε το μαστρο - πχ μαστρο - Νίκο... για τους μαρκόνηδες τέτοια προσφώνηση δεν υπήρχε... Ανυποψίαστη λοιπόν κι εγώ τόλμησα και είπα τη μαρκόνισσα "κυρα - Κατερίνα"... ΄
Εχ! και το άκουσε ο καπετάνιος, ο άντρας της, και έγινε το σώσε!!! Που τόλμησα και είπα τη γυναίκα του "κυρά". Δεν ήξερα πού να κρυφτώ. Σκουπίδι με έκανε.
Όχι, με τη γλώσσα ως τότε - είχα τελειώσει και λύκειο θετικής κατεύθυνσης, πρακτικό το λέγαμε εκείνα τα χρόνια - δεν είχα καλές σχέσεις. Και ειδικά με τέτοια λεπτά θέματα. Την ιδιαίτερη δηλαδή κοινωνική σημασία μιας λέξης. Και όρκο παίρνω πως μόνο υποτίμηση δεν ήθελα να κάνω σε εκείνη τη γυναίκα που και την αγαπούσα και τη σεβόμουν... Την κατσάδα όμως την άκουσα και δεν τόλμησα να βγάλω κιχ. Και φυσικά δεν τόλμησα να ξαναπώ κυρά τη μαρκόνισσα. Εννοείται αυτό...
Μου έμεινε όμως και το παράπονο για το μάλωμα και η απορία. Είναι υποτιμητικό να πεις κάποια κυρά και όχι κυρία; Θα αφήσω τον Χρόνη Αηδονίδη να δώσει μουσικά την απάντηση:
Κυρα - Δασκάλισσα... Έτσι ξέρει να μιλάει ο λαός μας. Με το κυρά. Ο λαός μας που δεν ξέρει από φραγκολεβαντίνικες ρεβερέντζες και κολωνακιώτικες ψευτοευγένειες. Κυρα - Δασκάλισσα και κυρα - δασκάλα που συχνά χρησιμοποιούσε ο μεγάλος μου δάσκαλος σε θέματα γλώσσας, ο Δημήτρης Λιαντίνης. Ο άνθρωπος που όταν πια έγινα δασκάλα με έμαθε γλώσσα ελληνική τι σημαίνει. Και από τη Γκέμμα του παραθέτω: (σελ. 63 )
Παράθεση :
"Τελικά, τους πηδούσε τους μαθητές του ο Σωκράτης, ή όχι;
Με συμπαθάτε, τίμιοι αναγνώστες, που λέει ο αγνός Μακρυγιάννης. Αλλά δε νταγιαντώ η κακοήθεια της ζωής να γίνεται σεμνοτυφία της γλώσσας. Τέτοιες προτάσεις άσπιλες δε γράφουνται αλλιώς."
Φιλόλογος κλασικός ο Λιαντίνης, από τους λίγους που έβγαλε η χώρα. Κοπίασε και ίδρωσε να μας διδάξει τη σωστή της χρήση. Όσο τουλάχιστον αναλογεί σε ανθρώπους που δε σπούδασαν συστηματικά φιλολογία.
Έτσι λοιπόν ξέρω σήμερα πως εκείνος ο παλιός μου καπετάνιος είχε άδικο. Και πως το κύρος της θέσης του τον παρέσυρε σε κατάχρηση εξουσίας και σε χωράφια που δεν κάτεχε προσβάλλοντας όχι εμένα αλλά τη γλώσσα. Και να σκεφτείς πως ο άνθρωπος εκείνος το έπαιζε και σοσιαλίζων... Το "μ' έστησαν σε μια γωνιά" έπαιρνε και έδινε όταν ανέβαινε στη γέφυρα, δηλαδή το γνωστό τραγούδι "Η αλάνα" του Νταλάρα. Όμως ποιος ναυτικός έχει γλωσσική παιδεία; Ο ένας στους χίλιους. Αλλιώς θα είχε η ποίηση αμέτρητους Καββαδίες.
Αν λοιπόν ένας ναυτικός έχει και κάποιο δίκιο σε τέτοια γλωσσικά ατοπήματα, δεν μπορώ να δεχτώ το ίδιο για άλλους που και παιδεία διαθέτουν και κουλτούρα. Κι ας μην αφορά αυτή τη φορά το "κυρά" αλλά το "κυριούλης". Το έγραψα σε ένα άρθρο μου και ενόχλησε. Που είπα λέει κάποιον γνωστό και μη εξαιρετέο συμπολίτη μας "κυριούλη" και όχι κύριο.
Με ανάγκασαν και άνοιξα λεξικό. Και από εκεί δίνω την απάντηση:
κυριούλης - ως χαρακτηριστικό για ηλικιωμένο που προκαλεί συμπάθεια ή λύπηση
Από το λεξικό του Μπαμπινιώτη η ερμηνεία. Όχι δική μου.
Η άλλη ερμηνεία που με κάθισε στο σκαμνί και με μάλωσε δε θα πω από ποιον προήλθε. Παρά την προσβολή που δέχτηκα - γιατί έτσι ακριβώς το εξέλαβα, ως προσβολή - δε θέλω να φανώ αγενής και να εκθέσω το πρόσωπο. Είπα λέει κυριούλη τον τάδε γνωστό συγγραφέα. Μόνο που εμένα μου ήταν τελείως άγνωστος. Ένας ομιλητής από τους πολλούς σε κάποια εκδήλωση. Και που δε συγκράτησα το όνομά του. Θα έπρεπε; Τον είπα λοιπόν κυριούλη. Και ελληνικά πλέον καλά γνωρίζω. Κυριούλη τον είπα και κυριούλη εννοούσα.
Ενώ καθόλου δεν εννοώ να βαυκαλίζω κανενός τη μεγάλη ιδέα και να τον προσφωνώ με όσα ο κούφιος καθωσπρεπισμός και η δήθεν καλή ανατροφή επιβάλλει. Τι σημαίνει Καλή Ανατροφή και που καθώς φαίνεται στερούμαι σύμφωνα με τα μέτρα κάποιων; Ας αφήσουμε τη Δανάη Στρατηγοπούλου να μας το πει:
ΚΑΛΗ ΑΝΑΤΡΟΦΗ
Μη βάζεις το χέρι στη μύτη Μη σκαλίζεις τα σπυράκια σου Μην τρως τα νύχια σου Μην είσαι ανυπάκουο Μην αντιμιλάς Μη φωνάζεις Μη νευριάζεις Μην τρέχεις Μην κλαις Μη μη Μη
Να γίνεις τέλειο παιδί Να λένε οι μεγάλοι Τι γλυκό παιδάκι Τι ευγενικό Έτσι να λένε Οι καλοί μεγάλοι Που ετοιμάζουν Για σένα Σε κάτι ωραία κτίρια Υδρογονοβόμβες
ΔΑΝΑΗ ΣΤΡΑΤΗΓΟΠΟΥΛΟΥ "ΟΙ ΛΕΞΕΙΣ", εκδ. Φύκιρης
Ε, λοιπόν. Τέτοιο γλυκό και ευγενικό παιδάκι δεν είμαι. Ούτε και παιδάκι. Και στους καλούς μεγάλους του κόσμου μας δε νταγιαντώ να γίνομαι αρεστή. Όχι βεβαίως αγενής... Είναι όμως αγενές να αποκαλείς κάποιον κυριούλη; Είναι έστω μειωτικό της προσωπικότητάς του;
Ίσως ναι αν στον κώδικα ερμηνείας θεωρήσουμε πρωτεύον πως αποτελεί υποκοριστικό του κύριος. Άρα και πως ψαλιδίζουμε το κύρος που του αναλογεί. Δεν είναι λοιπόν κάτω από αυτό το πρίσμα ένας κύριος με τα όλα του αλλά ένας μικρός κύριος. Ωραία λοιπόν. Να μην ξαναπώ τότε και τη μάνα μου μανούλα. Ούτε την κολλητή μου την Άννα, Αννούλα. Και φυσικά τέρμα τα πατερούλης και αδερφούλης. Τέρμα τα εις -ούλα και -ούλης.
Λυπάμαι ειλικρινά που για δεύτερη φορά στη ζωή μου χωρίς καμία πρόθεση να έχω να προσβάλω ή να μειώσω κάποιον δέχομαι παρατήρηση που υπερβαίνει μάλιστα σε αγένεια την υποτιθέμενη δική μου για την προσφώνηση κάποιου. Και λυπάμαι ακόμη περισσότερο που μερικοί είναι τόσο προσκολλημένοι στους τύπους και παραβλέπουν την ουσία.
Νομίζουν ίσως πως αν τον άλλο τον αποκαλέσεις κύριο ή κυρία δείχνεις μεγαλύτερη ευγένεια. Δε θα συμφωνήσω. Δεν είναι η ίδια η λέξη σαν λέξη που δείχνει ευγένεια ή σεβασμό αλλά το γενικότερο ύφος του λόγου μέσα στον οποίο τη χρησιμοποιούμε. Και βεβαίως η στάση μας. Η πράξη του καθενός μας. Το γιατί τη λέει...
Ας ψάξει εκείνος που θίχτηκε το γιατί ειπώθηκε κυριούλης και όχι κύριος στη συγκεκριμένη περίπτωση. Τόνισα πως ελληνικά πλέον γνωρίζω και οι λέξεις δε μου ξεφεύγουν τυχαία. Αποδίδουν αυτολεξεί τη σκέψη μου και τα συναισθήματα που αποκομίζω.
Και παραθέτω το ακριβές απόσπασμα:
Παράθεση :
Στα υπόλοιπα ακούσαμε το Λάμπρο Λιάβα να μας μιλά για τη ζωή της (δείτε ΕΔΩ και ένα σχετικό του άρθρο), κάποιον ακόμη κυριούλη που θυμήθηκε με συγκίνηση το μελανοδοχείο του Αλιέντε που του χάρισε κάποτε η Δανάη και ένα σωρό άλλα μικροαντικείμενα...
Ο λόγος λοιπόν για τη Δανάη Στρατηγοπούλου. Και τη βραδιά που οργανώθηκε στο Μουσείο Λαϊκών Οργάνων για την υποδοχή της κιθάρας της. Κι ενώ περιμένεις για τέτοια γυναίκα να ακούσεις όσα θαυμάσια έκανε, βγαίνει στο βήμα κάποιος που μας αραδιάζει τι δώρα του έκανε η Δανάη. Το κυριούλης δεν ειπώθηκε τυχαία, ξαναλέω. Όχι σαν υποτίμηση σε εκείνον που μίλησε και που μου ήταν παντελώς άγνωστος για να εκφράσω τη όποια γνώμη για το πρόσωπό του, αλλά ως περιγραφή της υποτίμησης που αισθάνθηκα να γίνεται από τα λεγόμενά του στις απαιτήσεις μιας τέτοιας βραδιάς. Δεν πήγα εκεί για να ακούσω τι μικροαντικείμενα του χάρισε η Δανάη. Και ήμουν υπέρ το δέον ευγενική μένοντας στο ύφος της πρότασης που διαβάσατε.
Αδιαφορώ για το ποιος είναι ο κύριος αυτός, φρόντισαν βέβαια εκ των υστέρων να με ενημερώσουν πως πρόκειται για συγγραφέα και φίλο της Δανάης. Δεν έκρινα τον ίδιο. Αλλά την ομιλία του. Ως είχα όλο το δικαίωμα να κάνω. Και στα μέτρα που η κοσμιότητα επιτρέπει. Αλλά και η ελευθερία του λόγου και της σκέψης επιβάλλει. Ποιος έχει λοιπόν εξουσία να με μαλλώνει για κάτι τέτοιο; Γι' αυτό και μίλησα για προσβολή.
Σαφώς αναγνωρίζω το δικαίωμα στον όποιο άλλο να διαφωνήσει με τη δική μου κρίση. Όχι όμως να με μαλώσει. Τέτοιο δικαίωμα δεν εκχωρώ.
Κι ακόμη. Δεν έχει καμία σημασία για μένα αν ήταν ή όχι φίλος της Δανάης. Δεν τον τοποθετεί η φιλία αυτή στο απυρόβλητο. Ίσα ίσα που μεγαλώνει τις απαιτήσεις μας από εκείνον, λαμβάνοντας μάλιστα υπόψη πως είναι συγγραφέας και όχι ένας τυχαίος άνθρωπος χωρίς παιδεία.
Όπως δεν είχε σημασία για μένα και η παρατήρηση του καπετάνιου μου του παλιού στα όποια αισθήματα συνέχισα να τρέφω για τη γυναίκα του. Δεν την ξαναείπα φυσικά κυρά. Αλλά ο σεβασμός παρέμεινε και η αγάπη στο πρόσωπό της. Και όχι γιατί εκείνος το απαίτησε με την εξουσία του. Ο σεβασμος και η αγάπη δεν επιβάλλονται. Κερδίζονται...
Και σίγουρα δεν είναι θέμα λέξεων. Αλλιώς δε θα ακούγαμε τους νέους μας να αποκαλούν τους φίλους τους με όλα εκείνα τα "κοσμητικά" που οι μεγάλοι τα έχουμε για βρισιές. Και δεν αναφέρομαι ούτε στα κυρά ούτε στα κυριούλης. Λέξεις που ούτως ή άλλως δεν είναι υποτιμητικές.
Ακριβώς μάλιστα γι' αυτό ο λαός μας έχει φτιάξει τη λέξη κυράτσα αλλά και το κυριλέ. Ο λαός μας που ξέρει να λέει τα σύκα σύκα και τη σκάφη σκάφη. Και όχι να παίζει με τις λέξεις. Και που όταν θέλει να μαλώσει κάποιον δεν ξεκινά με το "ευχαριστώ"... Γιατί τέτοια ευχαρίστηση που καταλήγει σε μάλωμα ευχαρίστηση δεν είναι. Μόνο ψευδεπίγραφη ευγένεια και σφάξιμο του άλλου με το γάντι. Συνήθειες που μας κόλλησαν οι φραντσέζοι και όχι ελληνικές.
______________________________
4/1/2020: Διαπιστώνοντας πως καμιά δεκαριά χρόνια μετά την ανάρτηση του άρθρου το βίντεο με το τραγούδι του Αηδονίδη δεν ανοίγει, σας δίνουμε τον ακόλουθο σύνδεσμο για να το ακούσετε:
Θέμα: Η κυρά και ο κυριούλης 
Σαβ Ιουλ 04, 2009 5:35 pm