Της οδού Λυκούργου

ΔΗΜΗΤΡΗ ΛΙΑΝΤΙΝΗ, HOMO EDUCANDUS, σελ. 124 - 127

Παράθεση :

Αφήνω κατά μέρος το πολίτευμα της Σπάρτης. Η νομοθεσία του Λυκούργου εδημιούργησε έναν τύπο ανθρώπου εντελώς ασύμμετρο – και κατά τούτο ανέφικτο – απέναντι στα γνωρίσματα του σημερινού ανθρωπολογικού μοντέλου.

Στη Σπάρτη η σκληρότητα του ανθρώπου απέναντι στον εαυτό του – πράγμα που αν δεν ακυρώνει, οπωσδήποτε μετριάζει τη σημασία της σκληρότητας του ανθρώπου απέναντι στο συνάνθρωπο – άγγιξε τα όρια μιας τρισεύγενης θηριωδίας.

Σαν κράτος δεν είχε πολίτευμα κράτους η Σπάρτη, γράφει ο Πλούταρχος, αλλά ζωή ανθρώπου που ζει συνεχώς μέσα στην τραχύτητα της γνώσης και της μοναξιάς:

ου πόλεως η Σπάρτη πολιτείαν, αλλ’ ανδρός ασκητού και
σοφού βίον έχουσα.

Στους νεώτερους καιρούς η ποίηση του Δάντη, η μουσική του Μπετόβεν – όταν μάλιστα συνδυαστεί με το «Θρήνο του Δόκτορα Faustus» που επιχείρησε να καταργήσει την Ενάτη Συμφωνία της χαράς - , και η φιλοσοφία του Νίτσε πετυχαίνουν σε αξιοσέβαστο βαθμό να ανακαλέσουν την οδύνη και τη ρώμη εκείνης της ψυχολογίας που κράτησε επί αιώνες το γέλοιο σε άγρυπνη φρουρά.

Το αγαλμάτιο του Γέλωτα που είχε στηθεί από το Λυκούργο στην αγορά της Σπάρτης, σημείο της απουσίας κάθε περιττού στοιχείου ευθυμίας στο παιδαγωγικό ιδεώδες της πολιτείας του Λυκούργου, συμβολίζει κάτι μοναδικό.

Αν είναι σωστή η υπόθεση ότι απ’ όλα τα ζώα ο άνθρωπος μόνο γελά, γιατί αυτός μόνο νοιώθει τον ψυχικό πόνο και τη λύπη, τότε είναι κατανάγκην σωστό ότι η αγωγή στη Σπάρτη οδήγησε τόσο κοντά τον άνθρωπο στη φύση, όσο κοντά της βρίσκουνται και τα ζώα που δεν γελούν. Αρκεί να μη συσχετίσουμε απλοϊκά αυτή την ανθρώπινη στάση με την κατάσταση του ζώου.

Γιατί και τα ζώα που δεν γνωρίζουν να γελούν, φτάνουν κάποτε να κλαίνε. Στη χαρακτηριστική περίπτωση τα δάκρυα που έχυναν τα άλογα του Αχιλλέα για τον Πάτροκλο,

δάκρυα δε σφι
θερμά κατά βλεφάρων χαμάδις ρέε μυρομένοισιν,

φανερώνουν την οντική υπεροχή του ζώου απέναντι στη μοίρα του ανθρώπου:

Σεις που ουδέ ο θάνατος φυλάγει, ουδέ το γήρας,

τι γυρεύατε να μπλεχτείτε στις συμφορές των ανθρώπων, θα ρωτήσει τα δακρυσμένα άλογα ο Όμηρος και ο Καβάφης.

Και γιατί οι σπαρτιάτες ήξεραν να γελούν μόνο μπροστά στη φοβερή θέα της αλήθειας, που κατά κανόνα παγώνει τα πρόσωπα των ανθρώπων:

επεάν μέλλωσι κινδυνεύειν τη ψυχή,

γράφει ο Ηρόδοτος,

τότε τας κεφαλάς κοσμέονται.

Στις Θερμοπύλες, λίγο πριν πέσουν, ο πέρσης ιχνευτής τους είδε να χτενίζουν τα μαλλιά, και να στολίζουν την όψη τους με εορταστική σοβαρότητα.

Αλλά ας αφήσουμε κατά μέρος την παιδεία της Σπάρτης, που τα φυσικά πρότυπα από τα οποία άντλησε, άσκησαν πάνω της τόσο καθηλωτική την επίδραση, ώστε να μην ξεχωρίζει κανείς αν εκείνο τελικά που ενομοθέτησε ήταν η σοφία του μυθικού Λυκούργου, ή η παιδαγωγική μάστιγα του Ταΰγετου!

Λέγοντας κάποιος νεοέλληνας – ο Ουράνης αν δεν σφάλλομαι – ότι με τον τρόπο που η Αθήνα άφηκε στους ανθρώπους την Ακρόπολη, η Σπάρτη άφηκε για λογαριασμό της τον Ταΰγετο, είπε μια κουβέντα πολύ στοχαστική.

Και επειδή μιλάμε για το ιδεώδες του εσθλού ( = της φυσικής αρχοντιάς) ταιριάζει να υπενθυμηθεί ότι την ίδια εντύπωση, σε μια πλατύτερη παιδαγωγική σημασία, προκάλεσε και στο Σεφέρη η θέα αυτού του φυσικού παιδαγωγού και ημεροφύλακα των λακεδαιμονίων:

Το τοπίο των Λακεδαιμονίων είναι καθαρά ειδυλλιακό.
ίσως μ’ αυτό τον τρόπο θέλησε η μοίρα να τιμωρήσει το
πείσμα τους. Ωστόσο, η αποστομωτική αρχοντιά του
Ταΰγετου.

Δεν έχω εδώ τον τόπο για να επιχειρήσω μια ερμηνεία της κριτικής στάσης που έλαβε ο άνθρωπος, τους δύο τελευταίους κυρίως αιώνες, απέναντι στο πολίτευμα του Λυκούργου και στον τρόπο του σπαρτιατικού βίου.

Επισημαίνω μόνο ότι η αιτία της κατάκρισης βρίσκεται στη γενική τάση του σύγχρονου ανθρώπου να θηρεύει τον άκαρπο ευδαιμονισμό με μια τέτοια μανία, ώστε προς το σκοπό αυτό να «βάζει ενέχυρα ακόμη και τα χρυσά δόντια», που ενδέχεται να του ‘χει φορέσει ο οδοντίατρος.

Στη βάση αυτής της δυσφήμησης βρίσκεται η παρακμή, η αδυναμία, η ακράτεια, και πάνω απ’ όλα η πνευματική αποβλάκωση. Όλη αυτή η πλεχταριά των φιδιών είναι εκείνο που ο Ντοστογιέβσκι, ακτινογραφώντας μ’ έναν καταδιάφανο τρόπο την ουσία του σύγχρονου πολιτισμού, ονομάζει Σιγαλιοβισμό:

Το κυριότερο είναι η ισότητα. Πρώτ’ απ’ όλα χαμηλώνει
το επίπεδο της μόρφωσης, των επιστημών και των
ταλέντων. Το ψηλό επίπεδο των επιστημών και των
ταλέντων είναι προσιτό μονάχα σε ανώτερες ικανότητες –
δεν μας χρειάζουνται οι ανώτερες ικανότητες! … Να κό-
ψουμε τη γλώσσα του Κικέρωνα, να βγάλουμε τα μάτια του
Κοπέρνικου, να λιθοβολήσουμε το Σαίξπηρ – να ο Σιγαλιο-
βισμός.

Την ισότητα όμως, την ακριβή και δυσκολοβάστακτη ισότητα – γιατί τίποτα στον κόσμο δεν είναι εύκολο και απλό – την έφερε πρώτη στον άνθρωπο η νομοθεσία και η πολιτεία του Λυκούργου.

Νομίζω πως οι σπαρτιάτες εκείνον που σήμερα χλευάζει τη ζωή που έζησαν στην εποχή της ακμής τους, θα τον εκάκιζαν στη γλώσσα τους σαν ακρατή,

και προς την κοινήν απομαλακιζόμενον δίαιταν.

Πάνε δεκαεφτά χρόνια από τότε...

Από τότε που μάθαινα από το Λιαντίνη την άλλη όψη των πραγμάτων, εκείνη που όλα τα σχολειά είχαν λησμονήσει να μας διδάξουν. Την αληθινή όψη της Σπάρτης. Της πολύ αδικημένης και λησμονημένης Σπάρτης...

Και ούτε που μπορούσα τότε να φανταστώ τι θα ακολουθούσε. Ποια καταλυτική επίδραση θα είχε η διδασκαλία του στη ζωή μου. Πόσο θα ανέτρεπε όχι μόνο το παιδαγωγικό μου πιστεύω αλλά και την κοσμοθεωρία μου συνολικά. Πολύ περισσότερο δεν πέρναγε από το νου μου σε τι περιπέτειες θα με έβαζε εκείνη η συνάντηση.

Θα προσπεράσω τα χιλιοειπωμένα και θα σταθώ σε ένα μουντό απόγευμα του περασμένου Ιούνη. Την ίδια ακριβώς μέρα και ώρα που εκείνος 11 χρόνια νωρίτερα μας άφησε και έφυγε στο άγνωστο.

Πήγα, ή μάλλον με πήγαν ήθελα δεν ήθελα τα βήματά μου, εκείνο το απομεσήμερο να προσκυνήσω επιτέλους το Σήμα του στις Κεχρεές. Αυτό το Σήμα που αν με ρωτήσετε, ειλικρινά δε θα ξέρω να σας πω ποιον φιλοξενεί στα σωθικά του. Μα και δε με νοιάζει διόλου.

Πηγαίνοντας δεν ήξερα να πω γιατί... Δεδομένου μάλιστα ότι επί σειρά ετών απέφευγα επιμελώς μια τέτοια επίσκεψη. Φεύγοντας όμως ήταν όλα πια ολόλαμπρα και διαφανή εντός μου.

Μεταφυσικές αηδίες πως άκουσα φωνές εκεί ή είδα οπτασίες, μην περιμένετε να σας πω. Ούτε φωνές, ούτε οπτασίες. Ούτε και παρουσίες, εκτός του αλβανού που προθυμοποιήθηκε να με βοηθήσει να βρω το νεκροταφείο. Δικός μου ήταν όλος ο μονόλογος και οι σκέψεις και οι αποφάσεις. Να βάλω τέλος πια σ' αυτή τη δεκαεφτάχρονη πορεία ή και κόλλημα κατ' άλλους με το Λιαντίνη. (Ποιος ξέρει; Ίσως να είχαν και δίκιο... )

Ούτε γιατί βαρέθηκα, ούτε γιατί έμαθα τη μεγάλη αλήθεια. Ίνα πληρωθεί και μόνο η εντολή: Να τραβήξω το δικό μου δρόμο και να ξεκορμίσω επιτέλους από το Δάσκαλο. Εντολή του Λιαντίνη και εντολή του Νίτσε σε εκείνον:

Μονάχος μου φεύγω τώρα, μαθητάδες μου, λέει ο Νίτσε. Κι εσείς τραβάτε από δω μονάχοι σας. Έτσι το θέλω. Τώρα σας λέω, να χάσετε εμένα, και να βρείτε τον εαυτό σας. Και μόνο τότε, σα θα μ΄ έχετε αρνηθεί, θα ξαναρθώ κοντά σας.

(από τα Ελληνικά του Δημήτρη Λιαντίνη)

Δεν ήταν απόφαση της λογικής και της στιγμής και μόνο αλλά κάτι πολύ βαθύτερο, δουλεμένο για καιρό σε κείνα τα βαθύτερα στρώματα της συνείδησης που σε έλεγχο ο νους μας δεν έχει. Δεν ξέρω καν αν ήταν και απόφαση ή ανάγκη που ξέσπασε ζητώντας επιτακτικά να δικαιωθεί. Ή και μεθόδευση εκείνης της δύναμης που οι έλληνες είπαν ειμαρμένη…

Έτσι κι αλλιώς τέτοιες σκοτεινές και ύπουλες δυνάμεις καθόρισαν και όλα τα προηγούμενα δεκαεφτά χρόνια με το Δάσκαλο. Ούτε μία ούτε δύο φορές αισθάνθηκα μαγνητική δύναμη να με παρασέρνει σε δρόμους και πράξεις που να εξηγήσω δεν μπορούσα το γιατί τους σε χρόνο ενεστώτα. Μόνο καιρό μετά έβλεπα και απορούσα πως τυχαία τίποτα δεν είχε συμβεί. Και ξαναλέω, με τη μεταφυσική έχω διαζύγιο… Δε φοράω όμως παρωπίδες. Κι ομολογώ πως το παράδοξο σημάδεψε τη σχέση μου με το Λιαντίνη. Πριν καν τον συναντήσω για πρώτη φορά.

Κι αν θέλω ντε και καλά να σκύψω στο ζήτημα και να αναρωτηθώ πώς συμβαίνουν τέτοια πράγματα, αναπόφευκτα θα το θέσω στο μικροσκόπιο της επιστημονικής έρευνας για την έννοια του χρόνου. Αυτόν που οι απλοϊκοί άνθρωποι αντιλαμβάνονται ως γραμμή με μονή κατεύθυνση. Είναι όμως;

Ή ακόμη… τι είναι το παρόν, το παρελθόν, το μέλλον; Έχουμε ζήσει μόνο όσα η καθημερινή τακτική τα τοποθετεί στο πριν; Τότε πώς να εξηγήσω τα βλοσυρά μηνύματα για καταστάσεις που δεν είχα ακόμη «ζήσει»; Τον επερχόμενο κίνδυνο που κατ’ επανάληψη οσμίστηκα και όχι μόνο σε όνειρο… Ή και την ευφορία που βίωσα πριν μάθω το καλό μαντάτο; Ή τις συμπτώσεις τις ανερμήνευτες και εξόφθαλμες;

Σας έχω μιλήσει ποτέ για τη Λουίζα;

Τη γνώρισα εκείνο το καλοκαίρι πριν συναντήσω για πρώτη φορά το Λιαντίνη. Κι αν κάποτε γράψω με λεπτομέρειες τα πώς και τα τι, ο αδερφούλης μου θα μου ζητάει τα δικαιώματα για να τη γυρίσει ταινία. Ποια αιωνιότητα και μια μέρα του Τεό… Μια νύχτα η ζωή μου όλη, ήταν η Λουίζα. Μια κοπέλα των θετικών επιστημών, με πτυχίο πολιτικού μηχανικού και μάστερ παρακαλώ. Που γνώριζε να διαβάζει στα αντικείμενα όσα η ψυχή έζησε. Απλό να το λες και ίσως απίστευτο, τρομακτικό να το ζεις. Τόσο τρομακτικό που δε θέλησα να τη συναντήσω ξανά…

Λίγο καιρό μετά συνάντησα το Λιαντίνη. Σεπτέμβρης και τότε… 15 Σεπτέμβρη του ‘92. Κεραυνός και αστροπελέκι. Και σαν αύριο, στις 22, Τρίτη και τότε, παρακολούθησα το δεύτερο μάθημα. Ίσως και το μοιραίο, που τόλμησα να τον ρωτήσω για το λέπας, το Ακραίον Λέπας! Νομίζοντας ακόμη πως ο Λιαντίνης ήταν ένας δάσκαλος σαν όλους τους άλλους. Δεν ήταν όμως…

Κι αδιάβαστη με έστειλε, τα έχω πει και ξαναπεί αυτά, να βρω μονάχη μου τον πόρο και το πέρασμα για το δικό μου λέπας. Δεκαεφτά χρόνια… Πόσο νερό κύλησε από τότε στο ποτάμι της ζωής μου!

Ένα ποτάμι που την πρώτη του Ιούνη φέτος οριστικά αποσκίστηκε και είπε φεύγω. Λιαντίνης τέλος. Και τέλος και όσα με έδεναν με αυτόν. Έστω και αν τα αγαπούσα. Ε, τι; Μόνο στα λόγια να αναμασάμε έρωτας είναι η τέχνη του να φεύγεις;

Είπα φεύγω και στιγμή δεν το μετάνιωσα. Πανευτυχής ήμουν ολάκερο το καλοκαίρι. Φεύγοντας διαρκώς από κάθε τι. Τάση φυγής για όλα και προς όλους…

Έτσι βρέθηκα και σε καινούριο σχολειό. Κι εκεί τράκαρα και πάλι στο μέγα παράδοξο. Κόκαλο έμεινα όταν άκουσα από τηλεφώνου να με ενημερώνουν πού βρίσκεται… Οδός Λυκούργου!

Τώρα μάλιστα. Τα πιάσαμε τα λεφτά μας… Κι έλεγα κι εγώ φεύγω. Μ’ αρέσει που το πίστευα κιόλας. Οδός Λυκούργου λοιπόν. Να τη βαδίζω κάθε μέρα και θέλω δε θέλω να θυμάμαι.

Βρε τον πονηρό και τον δαιμόνιο. Εγώ να τον αποχαιρετώ κι εκείνος να βρίσκεται πάλι εμπρός μου. Στο όνομα ενός δρόμου; Ναι, στο όνομα ενός δρόμου. Εκτός αν ξέρετε πολλά σχολειά στη χώρα που όχι μόνο έχουν από τη μια ένα Λυκούργο αλλά και έναν Ιλισό από την άλλη!

Τον Ιλισό που στις όχθες του δίδαξε ένας Σωκράτης. Και ποιον παρακαλώ; Το Φαίδρο… Χρειάζεται να θυμίσω τι υπήρξε ο Φαίδρος για το Λιαντίνη; Και τι αποκάλυψη σήμανε εντός του;

Ή χρειάζεται να θυμίσω πώς πέθανε ο Σωκράτης και πώς ο Λυκούργος;

Πήδαγε τελικά ο Σωκράτης τους μαθητές του;

(ερώτημα του Λιαντίνη στη Γκέμμα, κεφ. Αρσενοκοίτης, και στους μαθητές του στο Μαράσλειο... )

Ανάμεσα στο ναι και στο όχι στέκεται η αλήθεια. Όπως ανάμεσα Λυκούργου και Ιλισό στέκομαι η έρμη κι εγώ. Διδάσκοντας τι άλλο; Τεταρτάκια… βλέπε δηλαδή ιστορία της αρχαίας Ελλάδας.

Ποιον να κοροϊδέψω πια ότι άφησα πίσω μου το Λιαντίνη; Αφού κάθε μέρα σεργιανίζει στη μικρή μου αίθουσα κι είτε το θέλω είτε όχι δανείζεται τη φωνή μου…

Προχτές μιλήσαμε για τον Ιλισό. Σήμερα, με την Κάθοδο των Δωριέων, συναντήσαμε το Λυκούργο.

Έπρεπε να δεις, Δάσκαλε, τις μουρίτσες τους. Και τα ματάκια τους να αστράφτουν.

- Δεν ήταν σωστό, έτσι μου είπαν, που ο Λυκούργος αυτοκτόνησε.

Δε νομίζω να διαφωνείς. «Η αυτοκτονία είναι πράξη παθολογική», εσύ το έγραψες. Στο Νηφομανή, σελίδα 124. Υπογραμμίζοντας βεβαίως «στο βαθμό που είναι αφύσικη… Στο βαθμό δηλαδή που το χρέος ή το πάθος αποστρατεύει τη φύση μας.»

Ο Λυκούργος όμως; Για το Λυκούργο μόνο καλά λόγια είχες να πεις. Κι ένα στεφάνι στο τέλος να καταθέσεις… «Στο νομοθέτη»!

Γιατί ο Λυκούργος, εξήγησες, αποτελεί το αντίστοιχο του Εμπεδοκλή. Η εθελούσια απόφασή του να εμπιστευθεί την αυτοεξορία του στο θάνατό του, αντιστοιχεί με την πράξη του Εμπεδοκλή να πηδήξει ζωντανός στη λάβα της Αίτνας, για να σφραγίσει έτσι τη διδασκαλία του. (Homo Educandus, σελ. 85 )

Λεπτά γράμματα για τα παιδιά, Δάσκαλε… Εδώ οι μεγάλοι και τα έχουν κάνει κουλουβάχατα προσπαθώντας να αποκωδικοποιήσουν την πράξη σου.

Συμφώνησαν όμως πως άλλο να αυτοκτονείς και άλλο να δίνεις τη ζωή σου για την πατρίδα. Άλλο να βαριέσαι και να μπουχτίζεις το αγαθό της ζωής και άλλο να θυσιάζεις ό,τι πολυτιμότερο έχεις για ένα ανώτερο σκοπό.

Έτσι λοιπόν αγαπητέ μου Δάσκαλε. Είπα κι εγώ να τραβήξω πια μονάχη μου. Κι εσύ ξανάρθες και φώλιασες και θρονιάστηκες στη μικρή μου τάξη. Και μη θαρρείς πως άλλαξα γνώμη… Γιατί αν αλλάξω, ξέρω θα φύγεις πάλι.

Λέω αυτή τη φορά να τηρήσω τους νόμους σου. Για να μη σε αναγκάζω να τρέχεις πάλι στα βουνά και να αποκαρτερείς στις ερμιές… Μου πήρε δεκαεφτά χρόνους να εννοήσω τι έλεγες εκείνο το απόγευμα του Σεπτέμβρη που εγώ έψαχνα το λέπας κι εσύ με έστειλες να ψάξω εμένα…

Κάλλιο αργά, παρά ποτέ!