Στρατιώτη μου για πόλεμο δεν κάνει όποιος ...

Στις 12 του Απρίλη 1965 ο νεαρός φοιτητής, Δημήτριος Νικολακάκος, γνωστός σήμερα ως Δημήτρης Λιαντίνης, ντυνόταν στο χακί.

Τρία χρόνια αργότερα, την ίδια μέρα, καθηγητής πια στο "βασίλειο των Μολάων", θα γράψει σε φίλο του τους παρακάτω (παραφρασμένους) στίχους του Καμπανέλλη:

ενθυμούμενος πως μια τέτοια μέρα παρουσιάστηκε στο στρατό...

Οι στίχοι είναι από το ποίημα "Ο Έκτορας και η Ανδρομάχη", του Ιάκωβου Καμπανέλλη και που έγιναν γνωστοί ευρύτερα χάρη στη μελοποίησή τους από το Μάνο Χατζιδάκι:


Χρόνια αργότερα ο Δημήτρης Λιαντίνης, θα θυμηθεί και πάλι τον Έκτορα και την Ανδρομάχη (Από το βιβλίο του "Οι ώρες των Άστρων"):


Ξέρουμε όλοι πως ο Λιαντίνης δεν αγάπησε το στρατό. Έχουμε αρκετές μαρτυρίες πως η περίοδος αυτή, που κράτησε κατά τα επικρατούντα εκείνη την εποχή πάνω από δυο χρόνια... υπήρξε μαρτυρική για το νέο που άλλα η ψυχή του λαχταρούσε. Αυτός ο στρατός δεν ήταν για το Λιαντίνη... Ήταν εμπειρία πικρή που του πάγωσε το γέλιο. Δικά του λόγια. Αλλά και δική μας παρατήρηση πως η φιλοσοφία του και δη η φιλοσοφία της αγωγής του στηρίχτηκε στο πονητικό σύνδρομο. (Homo Educandus, σελ. 30)

Με την απόσταση του χρόνου την αναγκαία το ίδιο θα παραδεχτεί και ο Λιαντίνης για τα χρόνια της θητείας του:

"Μεγάλο σχολειό ο στρατός, που λένε." (Νηφομανής, σελ. 159)

Κάποιοι, βιογραφώντας το Λιαντίνη, θέλησαν να παρουσιάσουν τη στρατιωτική θητεία του Λιαντίνη, στηριζόμενοι σε επιστολές εκείνης της περιόδου, πιο μαύρη από όσο πραγματικά ήταν. Επιλέγοντας αυθαίρετα αποσπάσματα των επιστολών τα "στόλισαν" λεζάντες σε φωτογραφίες παρουσίασαν ένα Λιαντίνη που βαρυγκομά κάνοντας το ιερό χρέος προς την πατρίδα. Τι λάθος... Και τι επικίνδυνο ολίσθημα προς όσους νέους διαβάζουν Λιαντίνη. Γιατί αν ένας Λιαντίνης πάγωσε το γέλιο του στο στρατό, τι να σου κάνει ένα παιδόπουλο του σήμερα που ετοιμάζεται να ντυθεί το χακί; Τι να ελπίζει και πώς να μην απελπίζεται για όσα τον περιμένουν;

Γράφω ετούτες τις αράδες έχοντας το νου όχι μονάχα στο Δάσκαλο, μα και στον εξαιρετικό μας φίλο που σε λίγες εβδομάδες θα πάρει το δρόμο να παρουσιαστεί... Όχι το νεκρό παρελθόν αλλά το ζωντανό σήμερα και το αύριο που καρτερεί να το διαφεντέψουμε είναι η αιτία. Δε γράφω για το Λιαντίνη. Αυτό ας το κάνουν άλλοι, πιο ικανοί και ειδικοί από μένα. Αλλά με το Λιαντίνη συντροφιά σκέφτομαι και πορεύομαι στους δικούς μου, δικούς μας, δρόμους. Ο "Νίτσε" του και η εντολή να χάσουμε εκείνον και να βρούμε τους εαυτούς μας, πάει καιρός που ρίζωσε για τα καλά μέσα μου. Και πιο πολύ από τη μέρα που μου μίλησαν για τη δική του δηλωμένη απέχθεια προς το φαινόμενο της "λιαντινίασης". Μακριά από μας τέτοιο κακό και τέτοια φυλακή του νου. Ακόμα κι αν τα κάγκελα γράφουν Λιαντίνης...

Και θα θυμίσω εδώ δικά του λόγια, από εκείνα που μας άφησε ελληνίζοντας το δικό του δάσκαλο, το Νίτσε:

"Χαραμίζει κανείς άσχημα το δάσκαλο, αν μένει συνεχώς ο μαθητής. Και γιατί δε θέλετε άραγε να μαδήσετε το στεφάνι μου;" (Ίδε ο άνθρωπος, σελ. 22)

Το στεφάνι... Πώς να αποφύγει κανείς το συνειρμό; Για το Λιαντίνη με το στεφάνι που είδαμε ακόμη και σε εξώφυλλο; Κι ευτυχώς που γλίτωσε να μπει στο φυσικό του χρώμα. Γιατί υπήρξε και η σκέψη να το χρωματίσουν ξέχωρα, να φαίνεται και να φαντάζει! Προφητικός ο λόγος του, από το Νίτσε και πάλι έρχεται να απαντήσει:

Παράθεση :

"Τώρα με προσκυνάτε: αλλά τι μέλλει να γενεί, όταν μια μέρα αναποδογυρισθεί η λατρεία σας; Φυλαχθείτε μη σας σκοτώσουν τ' αγάλματα.

Λέτε πως πιστεύετε στο Ζαρατούστρα; μα τι νόημα έχει ο Ζαρατούστρα! Είσθε οι δικοί μου πιστοί, μα τι νόημα έχουν οι κάθε πιστοί!

Δε ζήσατε ακόμη τους εαυτούς σας, γι' αυτό βρήκατ' εμένα. Έτσι κάνουν όλοι οι πιστοί. Γι' αυτό μετρά τόσο λίγο η κάθε πίστη.

Τώρα σας λέω, να χάσετε εμένα και να βρείτε τον εαυτό σας. Και μόνο τότε, σαν θα μ' έχετε αρνηθεί, θα ξαναρθώ κοντά σας..."

Φρειδερίκος Nietzsche"

(Ίδε ο άνθρωπος, σελ. 22)

Τα αγάλματα! Προσοχή στα αγάλματα... Και προσοχή στις θεοποιήσεις. Άνθρωπος ήταν και ο Λιαντίνης, όχι θεός. Και σαν άνθρωπος, σαν νέος μάλιστα άνθρωπος, έφτασε στις 12 του Απρίλη στο στρατό. Από τα έδρανα του πανεπιστημίου στα καψόνια της κάθε παλιοσειράς... Του πάγωσε το γέλιο!!! Ποιο γέλιο; Υπήρξε ποτέ "γελαστούλης" αυτός ο άνθρωπος; Το "δακρυόεν γελάν" είχε φορέσει χρόνια πριν... Το δακρυσμένο γέλιο του Ομήρου. Αν πάγωσε λοιπόν αυτό το γέλιο, πάγωσαν μαζί και τα δάκρυα και κύλησαν διαμάντια στις χούφτες του να τα φορά γιορντάνι στις γραφές του:

Παράθεση :

"Αυτός ο μεταπλασμός της μελαγχολίας των ελλήνων σε τέχνη είναι καίριας σημασίας. Γιατί άλλαξε το ποιό και την υφή της. Τη μετέτρεψε από άρνηση σε δύναμη, και από εγκατάλειψη σε καρτερία. Έγινε δηλαδή ένας πεσσιμισμός χαρούμενος. Μια δυστυχία, που ωστόσο βρίσκει να χαίρεται. Αυτή την αιχμηρή κορυφογραμμή της χαρμολύπης, που οι έλληνες την περπατούν πολύ προσεκτικά, ο Όμηρος τη λέει δακρυόεν γελάν." *

*Ομήρου Ζ, 484

Δημήτρη Λιαντίνη, Τα Ελληνικά, σελ. 120

Ο Όμηρος αυτό το δακρυόεν γελάν ξέρετε σε ποιον ακριβώς το στόλισε; Αξίζει πραγματικά να το προσέξουμε: Στην Ανδρομάχη!

Να λοιπόν που αποκτούν νόημα οι στίχοι σ' εκείνη την παλιά επιστολή και φωτίζονται και οι στίχοι στο ποίημα "Εκτόρειος στάσις" του Λιαντίνη. Μόνο τυχαία δεν είναι η επιλογή μιας Ανδρομάχης που ο πρόσφατος έρωτας του Λιαντίνη (προσέξτε την ημερομηνία που της αφιερώνει το ποίημα, 10 Μαΐου 1972) τον οδηγεί να αφιερώσει στη μετέπειτα γυναίκα του, στη Λου του.

Είκοσι μάλιστα σχεδόν χρόνια αργότερα θα σημειώσει στα Ελληνικά (σελ. 130):

Παράθεση :

"Στο πώς ο ελληνικός πεσσιμισμός έγινε τέχνη, το εικονίζει κυρίως η αττική τραγωδία. Στην αττική τραγωδία η γνώση της μελαγχολίας και η ορμή για λύτρωση συγκεράστηκαν στην τέλεια κράση.

Παρόμοιο συναπάντημα τελειότητας, σε άλλο επίπεδο, ο λατίνος ποιητής Μαρτιάλη το 'βρισκε στην ερωτική σμίξη του Έκτορα και της Ανδρομάχης.

Ο Έκτορας και η Ανδρομάχη ήταν, έλεγε, το πιο τέλειο ερωτικό ζευγάρι του αρχαίου κόσμου, γιατί έκλεινε τις κατηγορίες του ποσού και του ποιού, ολόκληρες και ακραίες. Τη νεότητα, την εμορφιά, τη δράση, την απειλή, την καθαρότητα, το θάνατο.

Και ο τρόπος μάλιστα που παράστησε το ερωτικό σμίξιμο του Έκτορα και της Ανδρομάχης ο Μαρτιάλης είναι φυτουργικός. Φυτουργικός με την έννοια ότι καθιέρωσε στην ιστορία της ερωτικής τέχνης τη λεγόμενη "ιππαστί στάση". Μια επίνοια της τρυφερής συζύγου σφόδρα αγαπητική, γιατί λογάριαζε την καθημερινή καταπόνηση του ατρόμητου πολεμιστή:

Masturbabantur phrygii post ostia servi,
Ηectoreo quotiens sederat uxor equo.
(Λαγνοβοούν πίσω απ' την πόρτα οι φρυγικοί υπηρέτες
τις νύχτες που η σύνευνη ιππεύει το εκτόρειο άλογο)."

Να λοιπόν ποια είναι η Εκτόρειος στάσις. Φυσικά όχι ως στάση ερωτική, αλλά ως σύμβολο της τρυφερής συζύγου που νοιάζεται τον ατρόμητο πολεμιστή. Το στρατιώτη!

Και θέλω εδώ να θυμίσω (έστω και αν σε κάποιους φανεί "ξεκάρφωτο" - μόνο αυτό δεν είναι...) τους συμβολισμούς που εμπεριέχει το κεφάλαιο ΕΔΩ ΜΕΣΟΛΟΓΓΙ στη Γκέμμα. Εδώ... Πότε εδώ; Θυμίζω πως το περίφημο Μεσολόγγι συνέβη στις 10 του Απρίλη. Ξημερώνοντας 11. Ο Λιαντίνης, θυμίζω, έφυγε για το στρατό στρατιώτης στις 12 του Απρίλη. Ή, αριθμητικά ειδωμένη η ημερομηνία: 12.4

Το ΜΕΣΟΛΟΓΓΙ της Γκέμμας ξέρουμε όλοι πως με τη νοητική εποπτεία του Εμπεδοκλή μας προσφέρει ποιητικά την έξοδο του Λιαντίνη... Τοπική σχέση το Μεσολόγγι με την έξοδο του Λιαντίνη δεν έχει. Χρονική όμως; Και συμβολική στην αλληλουχία των γεγονότων; Θυμίζω μάλιστα εδώ ότι μετά το ΕΔΩ ΜΕΣΟΛΟΓΓΙ ακολουθεί στη Γκέμμα το κεφάλαιο ΜΙΚΡΟΣ ΚΡΙΤΗΣ, που αφιερώνει ο Λιαντίνης:


Και σημαίνει: Στην ευτυχισμένη σύζυγο, που τις δίνω τιμή στα άστρα.

Είναι το κεφάλαιο που ο Λιαντίνης θα μας διδάξει τι σημαίνει έρωτας:


Ακολουθεί η ΝΕΚΥΙΑ. Και τι σημαίνει "νέκυια";

"Να ζήσεις ζωντανός σε όλη τη ζωή σου τη γνώση και τη λύπη του θανάτου σου εδώ στον απάνω κόσμο."

Εδώ ο Λιαντίνης θα θυμηθεί την κόρη του Γαβρίλη... Τώρα τη λένε Κίρκη, Σίβυλλα, Μαγδαληνή, Βεατρίκη, Λιβιδώ... Είναι οι αυτόγνωμες και συλλογισμένες που κρατούν στην ανοιχτή παλάμη τους το περιστέρι του έρωτα, και προπέμπουν η κάθε μια τον άντρα που της έλαχε στον ανεπίστροφο δρόμο. (Γκέμμα, σελ. 195)

Εδώ δεν υπάρχει καμιά σύζυγος. Δεν υπάρχει Πηνελόπη αλλά Κίρκη. Δεν υπάρχει Γκέμμα αλλά Βεατρίκη. Και φυσικά δεν υπάρχει Ανδρομάχη... Να όμως που αμέσως μετά εμφανίζεται Η ΕΛΕΝΗ ΤΗΣ ΣΠΑΡΤΗΣ. Ποια όμως είναι η Ελένη; Η ερωμένη του Πάρη; Ο Λιαντίνης μιλώντας για την Ελένη μας την παρουσιάζει ως εξής:

"Η Ελένη της Σπάρτης είναι το πρώτο και το μέγα γιατί. Είναι το πότε και το πού, που ξεκινούν από το παντού και το πάντα, και τελειώνουν στο πουθενά και στο ποτέ." (Γκέμμα, σελ. 205)

Δεν είναι λοιπόν γυναίκα η Ελένη. Είναι ιδέα και σύμβολο. Είναι το πρώτο και το μέγα γιατί... "καθρεφτίζει την εμορφιά του θεού. Είναι ο νους και ο νόμος της φύσης." (Γκέμμα, σελ. 206)

Πολλά ονόματα, πολλά σύμβολα, πολλές γυναίκες... Όμως το βιβλίο λέγεται Γκέμμα. Και η Γκέμμα ήταν η σύζυγος του Δάντη. Και έχουμε πια έγκυρη πληροφορία πως αυτό το στοιχείο επηρέασε το Λιαντίνη να ονομάσει έτσι το βιβλίο του. Είναι η Γκέμμα και ένα αστέρι; Είναι. Αστέρι στο νυφικό στεφάνι της Αριάδνης, σύμφωνα με τη μυθολογία. Και πάλι εδώ προσέξτε την τιμή στα αστέρια που αποδίδει ο Λιαντίνης στη σύζυγο. Και η τέλεια σύζυγος για το Λιαντίνη είναι η Ανδρομάχη. Και τη δική του Ανδρομάχη την έχει χαρίσει στη Λου του. Γόρδιος δεσμός και πραγματικά επικίνδυνο να ακροβατείς στους σιβυλλισμούς του. Στέρεο έδαφος δε γλυκαίνει το βήμα σου. Μόνο κινούμενη άμμο αισθάνεσαι να τρομάζει τα βήματά σου. Αλλά και πάλι πώς να ξεχάσεις ότι ο άνθρωπος αυτός λάτρεψε τους συμβολισμούς και τα παιγνίδια με ονόματα και τη σημειολογία των αριθμών;

Προς το παρόν η δική μου μάχη σταματά στα δικά του αποσιωπητικά ... στο γράμμα που έγραψε σαν σήμερα και πριν σαράντα χρόνους ακριβώς:


Σταματά, ένας λόγος είναι... Γιατί αυτό το σαράντα χρόνοι ακριβώς από σήμερα δεν μπορεί παρά να μου θυμίζει πώς υπέγραψε τον πρόλογο του πρώτου του βιβλίου:


Ήρωας και άστρο. Αρκεί, στρατιώτη μου, να πας στη μάχη όχι για να πεθάνεις... Αυτά:


Και κυρίως:

Θαρρώ ότι σημαντικό κλειδί ερμηνείας των ποιητικών κειμένων του Λιαντίνη παρέχεται από τη μελέτη του Έξυπνου Ενύπνιου και φυσικά των στίχων του ίδιου του Ρίλκε. Ή, να το πω και αλλιώς, κινδυνεύει κανείς να παρεξηγήσει τις έννοιες των λέξεων αν αγνοεί όσα στο πρώτο του βιβλίο κατέθεσε ο Λιαντίνης. Το "αγνοεί" δε θεραπεύεται μόνο με την ανάγνωση, το τονίζω αυτό. Κανένα άλλο βιβλίο του Λιαντίνη δεν είναι τόσο δύσκολο (πάντα κατά την προσωπική μου εκτίμηση) στην προσέγγισή του. Και να προσθέσω ότι παρά τις προσπάθειές μου είμαι κι εγώ στην τάξη των νηπίων στη μελέτη του. Ας μη γελάσει μαζί μου όποιος καλύτερα το κατέχει, αλλά στην απουσία που ποτίζει το δέντρο της αγάπης και το οδηγεί σε ανθοφορία, θα παραθέσω τους παρακάτω στίχους του Ρίλκε, σε μετάφραση Δημήτρη Λιαντίνη:

"ΕΒΔΟΜΗ ΕΛΕΓΕΙΑ

Κάλεσμα όχι πια, όχι κάλεσμα νάναι, μεστωμένη φωνή,
της κραυγής σου η φύση. ολοκάθαρα φώναζες σαν το πουλί,
όταν η εποχή το σηκώνει και προβαίνει ανεβαίνοντας και σχεδόν
λησμονεί ότι είναι ένα πλάσμα περίτρομο, κι όχι μόνο καρδιά,

5
που μέσα στην αιθρία το ρίχνει, στους βαθειούς ουρανούς.
Σαν το πουλί κι εσύ θα καλούσες επίμονα - , ώστε αφανέρωτη ακόμη
στην ανέγνοια της θα σ' ένοιωθε η σύντροφος, που μέσα της αργά
ξυπνά η ανταπόκριση κι η ακοή της της φέρνει μια θέρμη
στο δικό σου ασυγκάλυπτο πόθο η δική της πυρωμένη λαχτάρα.

10
Ω και η άνοιξη θάνοιωθε - , γιατί θα κόμιζε κάθε τόπος εδώ
τον ευαγγέλιον ήχο. Εκείνο στην αρχή το δειλό, της αναζήτησης
λάλημα, που με πλήθουσα σιωπή το κυκλώνει μακρυάθε
μια ολοκάθαρη, γιομάτη κατάφαση μέρα.
Ύστερα σκαλί - σκαλί της φωνής το ανέβασμα, για του μέλλοντος

15
τον ονειρεμένο ναό. Ύστερα το τερέτισμα, συντριβάνι,
που στο βίαιο πιδάκισμα προλαβαίνει την πτώση
με παιγνιδιάρα υπόσχεση. Και μπροστά του το θέρος.
Όχι μόνο όλα του θέρους τα σύναυγα, όχι μόνο καθώς τούτα
προχωρώντας στη μέρα φλογολάμπουν στο ξεκίνημα,

20
όχι μόνο οι μέρες κυκλωμένες αβρά με λουλούδια και μετά
μέσ' στων δέντρων τα σχήματα ισχυρές και δαμάζουσες
Όχι μόνο η κατάνυξη γι' αυτές τις αποτελεσμένες δυνάμεις,
όχι μόνο οι δρόμοι, όχι μόνο οι λειμώνες της δείλης
όχι μόνο της μπόρας ακόλουθο το φως π' ανασαίνει,

25
όχι μόνο ο σιμώνοντας ύπνος και κάποια της εσπέρας διαίσθηση...
αλλά οι νύχτες, αλλά οι νύχτες του θέρους μετέωρες
και τ' αστέρια, τ' αστέρια της γης.
Ω κάποτε πεθαμένος να είσαι και να νοιώθεις απέραντα
όλα τ' αστέρια: πώς λοιπόν, πώς, πώς να ξεχάσεις τ' αστέρια!

30
Κύττα, αν τώρα την αγαπημένη καλούσα, δε θαρχόταν μ ο ν ά χ η .
Ορμαθιές κορασιές θα προβάλλαν από τάφους αδύναμους
και θα στέκαν εμπρός μου... Γιατί πώς ν' αποκλείσω σε μία
τη φωνή, που εφώναξα; Εκείνες που βουλιάξαν στο θάνατο
αποζητάνε ακόμη τη γης. Παιδιά, έστω κι ένα πράγμα εδώ,

35
που βαθειά σας συγκλόνισε, αξίζει για πλήθος.
Μη θαρρείτε πως μοίρα σημαίνει περισσότερα, από ότι η πυκνή
παιδική ηλικία. Καθώς ξεπεράσατε κάποτε αυτόν π' αγαπήσατε,
λαχανιάζοντας, ενώ πανευδαίμονα τρέχατε για τ' ανοιχτά και το τίποτα.
Είναι έξοχο να υπάρχεις εδώ. Και το ξέρετε τούτο, κορίτσια,

40
ακόμα κι εσείς, που διψώντας αγάπη βουλιάξατε στα βρωμερά
κάθε πόλης λαγούμια, αρρωστόκορμες, των σκουπιδιών 'τοιμασμένες.
Γιατί σε κάθε μία ανήκει μια ώρα, μπορεί ούτε μια ώρα,
ένα σημείο που μόλις ανάμεσα σε δυο στιγμές το μετράς,
που υψώθηκε σε γνήσια ύπαρξη.

45
Όλα, οι φλέβες ολόγιομες με γνήσια ύπαρξη.
Μόνο που εύκολα πολύ λησμονάμε, ό,τι γελώντας ο γείτονας
δεν μας επαίνεσε, ούτε μας φθόνησε. Και τούτο να φέρουμε
στο φως πεθυμάμε. Αλλά η φανερή ευτυχία στέργει τότε μόνο
από μας να γνωστεί, όταν μέσα μας μυστική μεταμόρφωση βρίσκει.

50
Πουθενά, αγαπημένη, δε θα υπάρξη ο κόσμος παρά εντός μας.
Και τραβά η ζωή μας μπροστά με αλλαγή μυστική. Και συνέχεια
μικρότερο το έξω αφανίζεται. Όπου υπήρχε ένα σπίτι με διάρκεια κάποτε
της φαντασίας εικόνα λοξή ξεπροβάλλει στην επινόηση ανήκοντας όλη
σα να μένει ακόμη στον εγκέφαλο ολόκληρο.

55
Του καιρού μας το πνεύμα συσσωρεύει αποθήκες ευρύχωρες δύναμης
χωρίς πρόσωπο, σαν ορμή και σαν ένταση, που τα πάντα παράγουν.
Αυτό δε γνωρίζει τώρα ναούς. Τούτη της καρδιάς τη σπατάλη
μυστικώτερη μέσα μας κρύβουμε. Ναι, όπου ακόμη επιζεί
κάποιο πράγμα προσκυνημένο, λατρεμένο, που μπροστά του γονάτισαν

60
έτσι καθώς είναι διασώζεται μέσα σε τόπο αόρατο.
Και πολλοί πια δεν το διακρίνουν, χωρίς την ωφέλεια όμως,
ότι τρανότερα μ έ σ α τ ο υ ς χτίζεται με κολώνες κι αγάλματα.

Απόκληρους τέτοιους έχει κάθε υπόκωφη του κόσμου μετάβαση
που μήτε το περασμένο, μήτε το ερχόμενο είναι δικό τους.

65
Γιατί μακρυά για τους ανθρώπους είναι και το πολύ σιμοτινό.
Τούτο μη μας θολώνει το κλίμα, αλλά να τονώνει τη διάσωση μέσα μας
της γνωρισμένης μορφής, που υπάρχει ακόμη. Τούτο στάθηκε κάποτε
ανάμεσα στους ανθρώπους, ανάμεσα στη μοίρα τη φθείρουσα στάθηκε
ανάμεσα στο για πού το τυφλό και ανέγνωρο στάθηκε σαν ουσία

70
κι έκαμε να σκύψουν επάνω τους των στέρεων ουρανών τα αστέρια,
άγγελε, σε σ έ ν α ακόμη το δείχνω, ν α ! εμπρός στη ματιά σου
υψώνεται τώρα σωσμένο, επί τέλους ορθόστητο.
Κολώνες, πυλώνες, η Σφίγγα, το επίπονο της μητρόπολης στήριγμα
φαιόχρωμο σε εφήμερη πόλη ή και απόξενη.

75
Τούτο δεν ήταν θαύμα; ω θαύμασε, άγγελε, γιατί εμείς τούτο είμαστε
εμείς, ω Τρανέ, ιστόρα το ότι τέτοια εμείς τα μπορέσαμε,
για τα εγκώμια δεν αρκεί η δική μου εμπνοή. Ακόμη κι έτσι
δεν οκνέψαμε μέσα στη διάστασή μας, αυτή την ορίζουσα,
την δική μας διάσταση. (Πόσο τεράστια μεγάλη πρέπει να 'ναι

80
αφού δεν τη γιόμισαν οι χιλιετίες με τη δική μας αίσθηση.)
Όμως ένας πύργος ήταν ψηλός, έτσι δεν είναι; Ήταν άγγελε,
ήταν ακόμη κι αγνάντια σου ψηλός; Ήταν ψηλή η μητρόπολη Σαρτρ
κι η μουσική ακόμη πιο πολύ υψωνόταν και μας πέρασε.
Αλλά μια ερωτευμένη, ω, στο παραθύρι της νύχτας παντέρημη...

85
δεν θα έφτανε ίσια με τα δικά σου γόνατα-;
Κι αν ακόμη σε καλούσα,
άγγελε, μ ή το πιστεύεις πως σε καλώ. Δεν έρχεσαι.
Γιατί είναι η δική μου επίκληση πάντα από διώξιμο γεμάτη.
Δεν μπορείς να οδέψεις ενάντια σε τέτοιο πανίσχυρο ρεύμα.
Είν' η φωνή μου σαν ένας τεντωμένος βραχίονας. Κι ανοιχτή

90
κατά πάνω για να αρπάξει η παλάμη της παραμένει μπροστά σου,
ανοιχτή σαν απόκρουση και σαν απειλή,
Ασύλληπτε, πλέρια ανοιχτή."

Από το βιβλίο του Δημήτρη Λιαντίνη "ΕΞΥΠΝΟΝ ΕΝΥΠΝΙΟΝ - ΟΙ ΕΛΕΓΕΙΕΣ ΤΟΥ DUINO ΤΟΥ ΡΙΛΚΕ"

Διαβάζοντας κανείς τις ερμηνευτικές προσεγγίσεις του Λιαντίνη στους στίχους του Ρίλκε, θα μπορέσει να δει σε μεγαλύτερο βάθος όσα οι ίδιοι οι στίχοι αφήνουν να φανούν.

Παρέθεσα τους στίχους κυρίως ως ερέθισμα για μελέτη του συγκεκριμένου βιβλίου που το θεωρώ από τα πιο βασικά στην κατανόηση της μελέτης έρωτα - θανάτου του Δημήτρη Λιαντίνη. Κι από την τεράστια δική του προσέγγιση κρατώ για σήμερα μόνο ετούτο το μικρούλι:

Παράθεση :

"Αφού ο άνθρωπος "εξήγαγε" το ερωτικό δέντρο από τη γη της Εδέμ, η μόνη χώρα, όπου ημπορεί, εάν το μεταφυτέψει, να ευδοκιμήσει, χωρίς να κινδυνεύει να ξεραθεί (ο αναυθεντικός έρωτας της πέμτης), είναι η χώρα του πόνου (das Leidland)."

Και από την αρχή των Ελεγειών του Ρίλκε δυο στίχους σημαντικούς:

Παράθεση :

"

10
... Ίσως απομένει σε μας
ολημερίς στη πλαγιά κάποιο δέντρο να βλέπουμε
ξανά και ξανά..."

Κάποτε, τη μέρα της γυναίκας, οι άνθρωποι θα μαζεύονται και θα διαβάζουν το ΕΞΥΠΝΟΝ ΕΝΥΠΝΙΟΝ... Γιατί εκεί υπάρχει η έμπεδη και γεωμετρημένη ματιά που ανεβάζει τη γυναίκα (την απαρνημένη γυναίκα...) στο επίπεδο του αγγέλου. Και δεν μπορώ να αποφύγω τον πειρασμό για ένα ακόμη μικρό απόσπασμα από το βιβλίο, για να παρακινήσω τουλάχιστον τις κυρίες του φόρουμ να σκύψουν και να μελετήσουν (αν δεν το έχουν ήδη κάνει...) αυτό το υπέροχο έργο:

(σελ. 195)

Παράθεση :

"Η Πηνελόπη δεν αποτελεί απλό οικοδομικό εράνισμα στο γενικό σχέδιο της Οδύσσειας. Εάν το κεντρικό πρόβλημα του έπους είναι η δραματική κίνηση του ήρωα πάνω από καταιγίδες και κατακλυσμούς, που μέλλουν να τον οδηγήσουν στην τελική του υπαρκτική αυτοβεβαίωση, την ίδια πορεία πρέπει να περπατήσει και η Πηνελόπη στη σιωπή και την απουσία (η άλλη μορφή των κινδύνων και των τεράτων) για να φθάσει στην ιδική της υπαρκτική αυτοβεβαίωση, στην επιστροφή του αγαπημένου. Η Πηνελόπη, σύμφωνα με την ερωτική διδασκαλία του Rilke πρέπει να καταταχθεί στις "Απαρνημένες" και αξίζει περισσότερο από τον Οδυσσέα, τον ήρωα."

Και στη σελίδα 200 θα γράψει:

Παράθεση :

"Ο ερωτικός πόνος της "Απαρνημένης" είναι ο ανώτατος άθλος του ανθρώπου και μόνος αυτός αρκεί για να τον υψώσει έως τα γόνατα του αγγέλου. (7, 84)"

Λίγο παρακάτω, στη σελίδα 202, για να επικυρώσει την άποψη αυτή και να μην αφήσει καμιά αμφιβολία, θα επαναλάβει:

Παράθεση :

"Το τιμιώτερο έργο που θα είχε να παρουσιάσει ο άνθρωπος σαν απολογία μπροστά στον άγγελο - στον κριτή της έσχατης κρίσης - και να το επικαλεσθεί για να μαρτυρήσει την αγωνιστική προθυμία του, δεν είναι ούτε η αρχιτεκτονική ούτε η μουσική τέχνη, αλλά μια ερωτευμένη γυναίκα, που ατενίζει ήρεμα από το παράθυρό της τη νύχτα και διαλέγεται με τα σκοτάδια της ερωτικής απουσίας της. (7, 84)."

Και λίγο παραπάνω θα δώσει με τον πιο αποφασιστικό τρόπο το δικό του θρόνο στη γυναίκα:

Παράθεση :

"Το αντίστοιχο της ερωτευμένης γυναίκας από την έποψη της ανδρείας είναι ο ήρωας, αλλά τα μεγάλα του κατορθώματα υστερούν μπροστά στα θαυμάσια έργα εκείνης."


Δημήτρης Λιαντίνης - Έξυπνον Ενύπνιον, 202

Ξαναδιαβάστε τώρα παρακαλώ το ποίημα "Έκτορας και Ανδρομάχη"... Και μη λυπάστε άλλο πια την Ανδρομάχη! Της έλαχε κλήρος ζηλευτός και μόνο θαυμασμός χωρά εδώ...

Διαβάζοντας Δανάη το κείμενό σου με στρατιώτη και μουσικές και πολέμους και μάχες μου ήρθαν συνειρμικά κάποιες εικόνες στο μυαλό. Είδα ένα στρατιώτη που «κράτησε τη ζωή του κατά το πλάγιασμα της βροχής» στη Μονάδα Τεθωρακισμένων στην Αλεξανδρούπολη (ΝΗΦΟΜΑΝΗΣ, Χορικά, Μνημόσυνο, σελ. 159 εξ.) και όχι όπως λες και εσύ ένα στρατιώτη που πάγωσε το γέλιο του στο στρατό. Ένα στρατιώτη που στην εκεί θητεία του οφείλει τη γνωριμία του με το Ρίλκε. Ο υπίλαρχος και έκτοτε στενός του φίλος Γ. Γ. (το πιο κοντινό πρόσωπο στην οικογένειά του) που αναφέρει στη σελ. 163 του χάρισε ΤΑ ΓΡΑΜΜΑΤΑ ΣΕ ΕΝΑ ΝΕΟ ΠΟΙΗΤΗ του Ρίλκε. Εκεί γεννήθηκε η ιδέα της σπουδής του έργου του Ρίλκε. Ο στρατός λοιπόν τον σημάδεψε δημιουργικά.
Η δεύτερη εικόνα που μεταφορικά έφερα στο νου μου είναι η εικόνα των τελευταίων στίχων του σαικξπηρικού Άμλετ. Στη σκηνή έχει εισέλθει ο πρίγκιπας της Νορβηγίας Φορτιμπράς με τους άγγλους αποκρισάριους με τύμπανα και σημαίες, αντικρίζουν το φριχτό θέαμα του θανάτου του αναποφάσιστου τραγικού ήρωα Άμλετ (αμλετισμός έχει καθιερωθεί να σημαίνει αναποφασιστικότητα) και διατάζει: «μουσικές στρατιωτικές και τιμές πολέμου για κείνον ας μιλούν μεγαλόφωνα – The soldiers music and the rites of war speak loudly for him».
Γιατί θυμήθηκα την εικόνα από τον Άμλετ; Μα φυσικά γιατί ηχεί στα αυτιά μου εκείνο το – This is I, Hamlet the Dane από το ΕΔΩ ΜΕΣΟΛΟΓΓΙ, σελ. 146, που άκουσε ο Εμπεδοκλής στην πρώτη του ανάβαση στο όρος. Μόνο που τα κρίματα που βάραιναν τον Άμλετ, αλλά και τον Οιδίποδα, που και για κείνον μέσα στη νικητήρια σιωπή άκουσε, δεν βάραιναν τον ακραγαντίνο φιλόσοφο Εμπεδοκλή, μα ούτε και κείνον που κατέγραψε κάποιο «ορειπορικό».
Αχ Δανάη, η τέχνη και η σημειολογία της είναι δύσκολο πράγμα, η ερμηνεία της δεν έχει ταχθεί για τον καθένα!!!

Η έννοια του τραγικού στον Σαίξπηρ είναι διαφορετική από την ίδια έννοια στους υπέροχους της αττικής τραγωδίας. Η Ύβρις, ο Έρως, η Τίσις, ο Θάνατος λειτουργούν μέσα σε άλλα μέτρα και σταθμά. Το σύνθεμα του "ορειπορικού" δεν είναι μπλοκ σημειώσεων προς εκτέλεση, αλλά μεταφορά δηλαδή εννοιολογική αναζήτηση με διαφορετικά επίπεδα αφαίρεσης.

"η τέχνη και η σημειολογία της είναι δύσκολο πράγμα, η ερμηνεία της δεν έχει ταχθεί για τον καθένα!!!" γράφει η Φωτεινή.

Ο ίδιος ο Λιαντίνης θα πει

"Τώρα που βγαίνουν παγάνα
να ΄βρουν δικά σου σημάδια
ξανθογοργόνες."

(Ποιήματα, σ. 77)

και θα δείξει το τιτάνιο έργο της αναζήτησης του σημαίνοντος, το οποίο ο ίδιος κλείνει στην ερωτική καρτερία και έκσταση.

ΦΩΤΕΙΝΗ έγραψε:

Διαβάζοντας Δανάη το κείμενό σου με στρατιώτη και μουσικές και πολέμους και μάχες μου ήρθαν συνειρμικά κάποιες εικόνες στο μυαλό. Είδα ένα στρατιώτη που «κράτησε τη ζωή του κατά το πλάγιασμα της βροχής» στη Μονάδα Τεθωρακισμένων στην Αλεξανδρούπολη (ΝΗΦΟΜΑΝΗΣ, Χορικά, Μνημόσυνο, σελ. 159 εξ.) και όχι όπως λες και εσύ ένα στρατιώτη που πάγωσε το γέλιο του στο στρατό. ......

Αχ Δανάη, η τέχνη και η σημειολογία της είναι δύσκολο πράγμα, η ερμηνεία της δεν έχει ταχθεί για τον καθένα!!!

Αγαπητή Φωτεινή,

δεν είναι μόνο η σημειολογία ολυμπιακό αγώνισμα, είναι και η ειλικρινής ματιά στα κείμενα. Και εννοώ το εξής:

Στο ίδιο γράμμα που ο Λιαντίνης γράφει στην επέτειο της στράτευσής σου, στις 12 Απρίλη του 68 από τους Μολάους, υπάρχει ρητή και κατηγορηματική δική του δήλωση πως τον διακατέχει η αλλόκοτη πεθυμιά:

Παράθεση :

"Πολύ θάθελα να βρισκόμασταν πάλι εκειδανά χάμου στ' άχυρα, με τις φαρδιές στολάρες και κουρεμένα τα κάκαρα, να ρουφάμε το ντουμάνι μας και να σε βλέπω ήσυχα και προγαλλιασμένα αμίλητος."

Αξίζει μάλιστα να σημειωθεί ότι αυτή την αλλόκοτη πεθυμιά την είχε προφητέψει από τις μέρες εκείνες στην Κόρινθο, δεν την εκφράζει δηλαδή μόνο με την απόσταση των τριών χρόνων και όντας πλέον λεύτερος των στρατιωτικών υποχρεώσεων.

Η αλλόκοτη αυτή πεθυμιά, που παραγκωνίστηκε από τις συνήθεις αντιδράσεις κάθε νέου που θα βρεθεί από τις σπουδές στο στρατό (όλοι έχουμε ακούσει ανάλογες φράσεις από τους δικούς μας για τις μέρες του στρατού) έρχεται να επιβεβαιώσει την πληροφορία που η ίδια η σύζυγός του μου εμπιστεύθηκε για την επιθυμία του ίδιου του Λιαντίνη να χτίσουν το εξοχικό τους στην ίδια περιοχή που υπηρέτησε τότε τη στρατιωτική του θητεία. Δική του επιλογή ήταν οι Κεχρεές και στις Κεχρεές ο Λιαντίνης δημιούργησε πολλές από τις σελίδες του έργου του που μας μαγεύουν με το μεγαλείο της σκέψης που εκφράζουν.

Θυμάμαι μάλιστα πως χαρακτηριστικά μου ανέφερε πως κάθε φορά που κατέβαιναν στις Κεχρεές και περνούσαν από τη σκοπιά του στρατοπέδου χαιρετούσε συγκινημένος το σκοπό... Εικόνα που από την πρώτη στιγμή που την άκουσα μου έφερε στο νου ανάλογη εικόνα του πατέρα μου όταν τον πήγαμε εκδρομή στο δικό του στρατόπεδο... Παρά τα χίλια καψόνια που είχα ακούσει ως τότε ότι πέρασε εκεί, μια πρωτόφαντη ιλαρότητα υπήρχε στο πρόσωπό του όταν φτάσαμε μπροστά στο σκοπό...

Για μένα, όπως το τόνισα και παραπάνω, αιτία που ασχολούμαι με το ζήτημα δεν είναι η καταγραφή της ζωής του Δασκάλου. Αυτό είναι έργο βαρύ, και δεν μπορεί να γίνει εδώ ούτε και από το δικό μου χέρι. Ως παιδαγωγός όμως προβληματίζομαι για τα μηνύματα που προβάλλονται στα νέα παιδιά. Έχω αρκετά παραδείγματα για να κάνουν αυτό τον προβληματισμό ιδιαίτερα σημαντικό και όπως έχω ξαναγράψει παλιότερα έχω και προσωπικά βιώματα από τη φοίτησή μου σε ημιστρατιωτική σχολή να εξηγούν και τη δυσαρέσκεια του νέου ανθρώπου που θα υποχρεωθεί σε τήρηση της στρατιωτικής πειθαρχίας αλλά και την επίγνωση για το όφελος που προκύπτει... Είναι το ίδιο όφελος που η αγωγή των Λακεδαιμονίων αιώνες πριν έδινε στα παιδιά της. Η περίφημη παιδαγωγική μάστιγα του Ταϋγέτου.

Μάλωσα προχτές έναν μαθητάκο μου για κάποιο λάθος στα Μαθηματικά. Δεν πρόλαβα να γυρίσω στο σπίτι και αναστατωμένη η μητέρα του με πήρε τηλέφωνο να διαμαρτυρηθεί γιατί το παιδί στενοχωρήθηκε και έκλαιγε. Δεν είναι ωραίο πράγμα να κάνεις ένα παιδί να κλαίει. Στενοχωρήθηκα πολύ. Αλλά και άλλο τόσο για μια ακόμη φορά προβληματίστηκα. Για μια ακόμη φορά πέρασα εξονυχιστικά το σύστημα αγωγής που εφαρμόζω. Εδώ ήρθε ο Δάσκαλος και πάλι... Το υπογραμμίζω λοιπόν ότι είναι τεράστιας σημασίας για τη νέα γενιά που διαβάζει Λιαντίνη το ποιο μήνυμα ακριβώς φωτίζουμε παρουσιάζοντας τη ζωή του.

Να θυμίσω εδώ και το περιστατικό με εκείνη την εκπομπή στην τηλεόραση που προσπάθησε να παρουσιάσει το Λιαντίνη ότι ίδρυσε σχολή θανάτου. Εκεί και τότε κατάλαβα ότι παίζει με τη φωτιά όποιος διαστρέφει το Λιαντίνη. Καλύτερα να μην ασχολείσαι μαζί του καθόλου παρά να το παίζεις ειδήμων και να παραχαράζεις βάναυσα την αλήθεια του. Και το χρέος δεν είναι μόνο στη μνήμη του. Είναι κυρίως για τους νέους, την αθώα γενιά, που το έγκλημα σε βάρος της τον οδήγησε και εκείνον στη μοιραία του απόφαση. Εδώ επικεντρώνεται για μένα όλο το ενδιαφέρον μου για το Λιαντίνη. Ούτε άρρωστη περιέργεια για λεπτομέρειες της ζωής του ούτε "κόλλημα" με τη διδασκαλία ενός σπουδαίου δάσκαλου που μου έλαχε. Ο Λιαντίνης είναι πράξη ζωής και όχι λόγια.

Ειδικά μάλιστα για το θέμα του στρατού... δεν μπορώ να μη λάβω υπόψη μου αρκετά νέα παιδιά που αυτά τα χρόνια γνώρισα στις διαδικτυακές συζητήσεις για το Λιαντίνη και που κάποια στιγμή έφτασε η ώρα να υπηρετήσουν τη θητεία τους. Ο Γ. από την Κρήτη, ο Α. από τη Θεσσαλονίκη, ο Ν. από την Αρκαδία και τώρα ο Δ. από την Ελευσίνα... Ξεχωριστή η περίπτωση του καθενός αλλά και άκρως διδακτική για έναν παιδαγωγό. Οφείλει ο δάσκαλος να λαμβάνει υπόψη του την αληθινή ζωή και ανάλογα να προετοιμάζει τα παιδιά που έχει στα χέρια του. Ο Λιαντίνης για το δάσκαλο δεν είναι ένα όνομα που θα προτείνει να βαφτίσουν το σχολειό του. Όχι! Η λογική της ταμπέλας είναι κούφια λογική. Γιατί πολύ απλά εμπίπτει σε εκείνο που φώναξε και ο ίδιος ο Λιαντίνης με κάθε τρόπο: Εν αρχή ην η πράξις. Πράξεις λοιπόν και όχι λόγια...

Θυμάμαι λοιπόν ένα από τα παιδιά που ανέφερα... τον γνώρισα κι από κοντά όταν για πρώτη φορά πήγα στη Λιαντίνα. Μαζί κατεβήκαμε στη Σπάρτη και μαζί γυρίσαμε. Ένας εξαίρετος νέος. Όταν γυρίζαμε λοιπόν και πλησιάζαμε στην Κόρινθο, τον ρώτησα αν θέλει να περάσουμε από το σήμα του Λιαντίνη. Μου απάντησε αμέσως "Όχι, δεν έχω καμιά δουλειά εκεί."

Γιατί όμως; Αξίζει κανείς να το δει πιο προσεκτικά το όχι του. Ο νέος αυτός λίγες ώρες νωρίτερα είχε φτάσει μέχρι την κορυφή του Ταϋγέτου. Το προηγούμενο βράδυ είχε "κοιμηθεί" στο πατρικό του Δάσκαλου. Ήταν λοιπόν κατάφορτος από συγκινήσεις. Και σε όλο το δρόμο της επιστροφής, έβγαζε και έπινε μικρές γουλιές - σαν να μεταλάβαινε - νεράκι που είχε κουβαλήσει από τον Ταΰγετο.

Τον ξαναείδα λίγους μήνες αργότερα στην Αθήνα, όταν πια είχε ντυθεί στα χακί... Θυμάμαι όλες τις εμπειρίες από το στρατό που μας διηγήθηκε εκείνο το βράδυ. Θυμάμαι και το βλέμμα του που είχε σκοτεινιάσει. Δεν ήταν το παιδί που κατεβήκαμε μήνες πριν στη Σπάρτη.

Από κει και μετά χαθήκαμε... Θέλω να πιστεύω ότι τα κατάφερε καλά, είχε μεγάλη δύναμη η ψυχή του και είμαι σίγουρη πως θα βρήκε το δρόμο του. Όμως αυτό το δρόμο θα μπορούσε να τον βρει πιο εύκολα αν δεν είχε μεσολαβήσει η συσκότιση της αλήθειας για τη ζωή του Δασκάλου στο στρατό. Γιατί μέσα στα υπόλοιπα που μας είπε για το πρώτο του στρατόπεδο ήταν και για ένα δέντρο που κι εκείνος αγαπούσε σαν το Δάσκαλο... Και μαζί με το δέντρο έβλεπα και το παγωμένο του χαμόγελο...

Ο Λιαντίνης, Φωτεινή, έχει μια δύναμη τεράστια πάνω σε πολλά νέα παιδιά. Το θέμα όμως είναι ποιος Λιαντίνης; Ο αληθινός ή ο άλλος που θέλησαν κάποιοι για τους δικούς τους λόγους να παρουσιάσουν;

Η σημειολογία που ανέφερες έχει τη δική της αξία σε ένα επιστημονικό και θεωρητικό επίπεδο. Υπάρχει όμως και η ζωντανή πραγματικότητα. Η καθημερινή ζωή των ανθρώπων που εμπνέονται από το Λιαντίνη. Καλό είναι να εμπνέονται και οι λογοτέχνες από εκείνον... Ο Αναγνωστόπουλος λίγους μήνες πριν, ο Κορέλας τώρα. Αλλά ο Λιαντίνης είναι πράξη πρώτα και όχι μόνο λόγια.

Και θέλω να τονίσω το όχι μόνο. Το αναγκαίο μέτρο και η διάκριση. Ούτε μόνο πράξη... Θέλει διάβασμα και ξανά διάβασμα από το άγιο πρωτότυπο που έλεγε κι εκείνος. Και ειδικά για το θέμα του παγωμένου γέλιου του. Ο Λιαντίνης δεν ήταν Σπαρτιάτης μόνο με την τοπική σημασία του όρου. Θέλω λοιπόν να θυμίσω εδώ όσα ο ίδιος μας άφησε στο Homo Educandus (σελ. 124) για το Γέλωτα:

Παράθεση :

"Η νομοθεσία του Λυκούργου εδημιούργησε έναν τύπο ανθρώπου εντελώς ασύμμετρο - και κατά τούτο ανέφικτο - απέναντι στα γνωρίσματα του σημερινού ανθρωπολογικού μοντέλου.


Στη Σπάρτη η σκληρότητα του ανθρώπου απέναντι στον εαυτό του - πράγμα που αν δεν ακυρώνει, οπωσδήποτε μετριάζει τη σημασία της σκληρότητας του ανθρώπου απέναντι στο συνάνθρωπο - άγγιξε τα όρια μιας τρισεύγενης θηριωδίας.

Σαν κράτος δεν είχε πολίτευμα κράτους η Σπάρτη, γράφει ο Πλούταρχος, αλλά ζωή ανθρώπου που ζει συνεχώς μέσα στην τραχύτητα της γνώσης και της μοναξιάς:

ου πόλεως η Σπάρτη πολιτείαν, αλλ' ανδρός ασκητού και σοφού βίον έχουσα.

Στους νεώτερους καιρούς η ποίηση του Δάντη, η μουσική του Μπετόβεν - όταν μάλιστα συνδυαστεί με το "Θρήνο του Δόκτορα Faustus" που επιχείρησε να καταργήσει την Ενάτη Συμφωνία της χαράς - , και η φιλοσοφία του Νίτσε πετυχαίνουν σε αξιοσέβαστο βαθμό να ανακαλέσουν την οδύνη και τη ρώμη εκείνης της ψυχολογίας που κράτησε επί αιώνες το γέλοιο σε άγρυπνη φρουρά.

Το αγαλμάτιο του Γέλωτα που είχε στηθεί από το Λυκούργο στην αγορά της Σπάρτης, σημείο της απουσίας κάθε περιττού στοιχείου ευθυμίας στο παιδαγωγικό ιδεώδες της πολιτείας του Λυκούργου, συμβολίζει κάτι το μοναδικό.

Αν είναι σωστή η υπόθεση ότι απ' όλα τα ζώα ο άνθρωπος μόνο γελά, γιατί αυτός μόνο νοιώθει τον ψυχικό πόνο και τη λύπη, τότε είναι κατανάγκην σωστό ότι η αγωγή στη Σπάρτη οδήγησε τόσο κοντά τον άνθρωπο στη φύση, όσο κοντά της βρίσκουνται και τα ζώα που δεν γελούν. Αρκεί να μη συσχετίσουμε απλοϊκά αυτή την ανθρώπινη στάση με την κατάσταση του ζώου.

Γιατί και τα ζώα που δεν γνωρίζουν να γελούν, φτάνουν κάποτε να κλαίνε. Στη χαρακτηριστική περίπτωση τα δάκρυα που έχυναν τα άλογα του Αχιλλέα για τον Πάτροκλο,

δάκρυα δε σφι
θερμά κατά βλεφάρων χαμάδις ρέε μυρομένοισιν

φανερώνουν την οντική υπεροχή του ζώου απέναντι στη μοίρα του ανθρώπου:

Σεις που ουδέ ο θάνατος φυλάγει, ουδέ το γήρας,

τι γυρεύατε να μπλεχτείτε στις συμφορές των ανθρώπων, θα ρωτήσει τα δακρυσμένα άλογα ο Όμηρος και ο Καβάφης.

Και γιατί οι σπαρτιάτες ήξεραν να γελούν μόνο μπροστά στη φοβερή θέα της αλήθειας, που κατά κανόνα παγώνει τα πρόσωπα των ανθρώπων:

επεάν μέλλωσι κινδυνεύειν τη ψυχή

γράφει ο Ηρόδοτος,

τότε τας κεφαλάς κοσμέονται.

Στις Θερμοπύλες, λίγο πριν πέσουν, ο πέρσης ιχνευτής τους είδε να χτενίζουν τα μαλλιά, και να στολίζουν την όψη τους με εορταστική σοβαρότητα.

Αλλά ας αφήσουμε κατά μέρος την παιδεία της Σπάρτης, που τα φυσικά πρότυπα από τα οποία άντλησε, άσκησαν πάνω της τόσο καθηλωτική την επίδραση, ώστε να μην ξεχωρίζει κανείς αν εκείνο που τελικά ενομοθέτησε ήταν η σοφία του μυθικού Λυκούργου, ή η παιδαγωγική μάστιγα του Ταΰγετου."

Αν λοιπόν το γέλιο του Λιαντίνη πάγωσε κάποτε στο στρατό δεν ήταν παρά το γόνιμο έδαφος για να φυτέψει αργότερα κείμενα σαν και το παραπάνω. Και από την άποψη αυτή όχι οίκτο δεν πρέπει να προκαλεί αλλά ζηλευτό παράδειγμα να αποτελεί. Να παγώνει το γέλιο μας, αλλά με γνώση... όχι με απελπισιά... σαν Σπαρτιάτες...