Καλύτερους ανθρώπους

Παράθεση :

.....

Η φιλοσοφία είναι απλό πράγμα. Ο καθένας μας φιλοσοφεί. Φιλοσοφία σημαίνει ότι σκέπτομαι, στοχάζομαι, και προσπαθώ να βρω τον καλύτερο τρόπο, ένα γεωδαιτημένο που έχει πολλές συμβολές και συνιστώσες, για να ζήσω με τον καλύτερο δυνατό τρόπο τη ζωή μου. Αυτά τα είκοσι, τριάντα, πενήντα, εβδομήντα χρόνια που μου οριστήκαν να ζήσω. Αυτό θα πει απλά φιλοσοφία. Και ξέρουμε πολλούς απλοϊκούς ανθρώπους που δεν έχουν και τίτλους και περγαμηνές, οι οποίοι φιλοσοφούν και ζουν μια πολύ ωραία ζωή. Λοιπόν. Σ’ αυτήν την οπτική, λέει ο Πλάτων, «Φιλοσοφία εστί μελέτη θανάτου».

Αλλά… Με μια διαφορά. Όταν λέει μελέτη θανάτου, εννοεί τη σχέση του καθένα μας με το δικό του θάνατο. Όχι πέθανε ο φίλος μου, πέθανε ο πατέρας μου, πέθανε ο συγγενής μου. Πηγαίνω στο νεκροταφείο, στην κηδεία, είμαι κατηφής κτλ. Όοχι αυτό. Εκεί, να ξέρετε, τις περισσότερες φορές, που πηγαίνουμε και μπορεί να πονάμε και να λυπόμαστε κτλ κατά βάθος χαιρόμαστε, λέει ο Φρόυντ με την βαθυ – ψυχολογία… διότι χωρίς να το ξέρουμε λέμε «Αυτός πέθανε, εγώ ζω!» Υποσυνείδητα και σκοτεινά. Μπορεί να μη δείχνουμε… Φεύγουμε με αισθήματα δηλαδή κατάφασης. Όχι αυτό.

Φιλοσοφία είναι μελέτη θανάτου κατά την έννοια ότι στοχάζομαι απάνω στο δικό μου θάνατο. Απάνω στο γεγονός ότι μια μέρα θα πεθάνω. Γιατί; Στη συνέχεια θα μας πει ο Πλάτων ότι, ακριβώς μετά τον ορισμό που δίνει, λέει:

«Οι ορθώς φιλοσοφούντες αποθνήσκειν μελετώσι.»

Όσοι φιλοσοφούν σωστά δεν κάνουν τίποτα άλλο παρά να μελετούν πώς θα πεθάνουν.
........
ΑΠΟΣΠΑΣΜΑ ΑΠΟ ΤΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΘΕΩΡΗΣΗ ΤΟΥ ΘΑΝΑΤΟΥ ΤΟΥ ΔΗΜΗΤΡΗ ΛΙΑΝΤΙΝΗ

Παράθεση :

Νίτσε: «Μονάχος μου φεύγω τώρα, μαθητάδες μου. Κι εσείς τραβάτε από δω μονάχοι σας. Έτσι το θέλω. Τώρα σας λέω, να χάσετε εμένα, και να βρείτε τον εαυτό σας. Και μόνο τότε, σα θα μ’ έχετε αρνηθεί, θα ξαναρθώ κοντά σας.»

Δ. ΛΙΑΝΤΙΝΗΣ - "ΤΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ" σελ. 75

Πήρε η μέρα να γέρνει... και ετοιμάζεται μια άλλη να έρθει... Σ' αυτό το γύρισμα, σ' αυτή την αλλαγή... θέλησε η μοίρα παιχνίδι να παίξει. Μια κηδεία και κάποια μακρινά γενέθλια. Τα κάνει αυτά η μοίρα. Διασκεδάζει, λες, θυμίζοντας το τίποτα και το περαστικό που είμαστε.

Η κηδεία ήδη ειπώθηκε. Τα γενέθλια μένει να πούμε... Μα τι νομίζετε; Άδικα έφυγε η γιαγιά μου εκείνη τη συγκεκριμένη μέρα; Εκείνη που τόσο φοβόταν το θάνατο; Όχι βέβαια. Είχε ραντεβού με το αγόρι της. Με τον παππούκα που την καρτερούσε μήνες στην άλλη όχθη.

Έπρεπε να πάει. Να γιορτάσει μαζί του τα γενέθλια... Τα 92 του χρόνια που δεν πρόκαμε να ζήσει. Το ρολόι σταμάτησε στα 90 σχεδόν.

Δίπλα του ξάπλωσε για τον ύπνο τον αιώνιο. Μαζί στη ζωή, μαζί και στο θάνατο. Έτσι διαλέγουν εκείνοι που πολύ αγαπήθηκαν. Συντροφιά και στον έρωτα, συντροφιά και στο μεγάλο ταξίδι. Όχι, καμία μεταφυσική. Δεν τα πιστεύω αυτά. Μου αρέσει όμως να τους σκέφτομαι εκεί μαζί. Στα άγια χώματα της πατρίδας.

Και μ' αρέσει που έτσι θέλησε η μοίρα. Τη μέρα της κηδείας της να είναι τα γενέθλια του παππού. Μαζί να τα γιορτάσουν. Ναι, ξέρω... αν μπορούσε ο παππούς να μιλήσει, γλέντι και χορό θα έστηνε για να καλοδεχτεί το κορίτσι του. Α, εκείνος ήταν από άλλη πάστα. Φόβο θανάτου; Κανένα. Κι ας μην είχε ακούσει ποτέ του το Λιαντίνη... Το φάρμακο το κάτεχε από μόνος του. Ρούφαγε τη ζωή ως την τελευταία σταγόνα. Ώσπου τη χόρτασε και δεν ήθελε άλλο.

Γίνεται; Φυσικά και γίνεται. Το είδα μπρος στα μάτια μου να συμβαίνει. Ατάραχος να περιμένει το μαύρο καβαλάρη. Η γιαγιά δεν του έμοιασε. Μια ζωή χωμένη και χαμένη στη φροντίδα των άλλων. Μάθημα και παράδειγμα για μας... Γι' αυτό έφυγε πρώτος ο παππούς. Να την περιμένει εκεί. Να την κρατήσει στα πρώτα βήματα.

Ναι, εγώ δεν τα πιστεύω τα βήματα του άλλου κόσμου. Εκεί είναι η χώρα του μεγάλου τίποτα. Η γιαγιά όμως πίστευε και φοβόταν τι θα βρει εκεί. Ξέρω, είμαι σίγουρη, εκείνο το ξημέρωμα που άφησε την ψυχούλα της να πετάξει... με το τελευταίο "πεθαίνω" φώναζε και το έρχομαι. Και περίμενε τα δικά του χέρια να την αγκαλιάσουν. Είναι κι αυτό μια λύση...

Ο παππούς νομίζω το ήξερε. Το μάντευε τι θα συμβεί εκεί στην άλαλη πύλη... Κι έκανε ό,τι μπορούσε... την ανάγκη φιλότιμο... για να της δίνει κουράγιο ακόμη και εκεί που άλλη σταγόνα δε μένει. Τελευταίο καλοκαίρι. Μέσα στα βαθιά γεράματα. Δεν έβλεπε πια σχεδόν καθόλου. Και το περπάτημα δύσκολο. Ώρα πολύ για να κάνει λίγα βήματα. Και όμως... κάτω δεν το έβαζε. Ορθός και λεβέντης ως το τέλος. Είμαι σίγουρη πως το έκανε για όλους τους άλλους. Για να δίνει δύναμη και κουράγιο.

Έτσι και στο μεγάλο πανηγύρι του χωριού. Εκείνο το τελευταίο καλοκαίρι που βλέπαμε λίγες τις δυνάμεις του. Λέγαμε πως δε θα τα καταφέρει. Πως δε θα μπορέσει να τιμήσει το έθιμο εκείνη τη χρονιά. Να σύρει πρώτος το χορό με το δικαίωμα του γεροντότερου. Μας έβγαλε όλους ψεύτες. Πώς; Απορώ πώς; Εκείνος που να περπατήσει δεν μπορούσε πια...

Αυτό το χορό, τον τελευταίο, μέρα που είναι είμαι σίγουρη πως θα ήθελε να χαρίσουμε στη γιαγιά. Κι ας μην ακούει και ας μη βλέπει τίποτε πια. Βλέπουμε εμείς και φτάνει. Πως ο άνθρωπος μπορεί χορεύοντας να βαδίζει στο θάνατο:

Να μας κάνει καλύτερους ανθρώπους. Σοφή κουβέντα.

Η παιδαγωγία του θανάτου. Ο έρωτας είναι γνώση αλλά ο θάνατος είναι το απολυτήριο μάθημα. Όχι μόνο για εκείνον που φεύγει αλλά και για εκείνους που μένουν.

Στην εξέταση ενός τέτοιου θέματος που βιάστηκε να αναφερθεί και στον ορισμό της φιλοσοφίας από τον Πλάτωνα, πιθανότατα να υπάρξουν φωνές αντίδρασης. Εμπειρική προσέγγιση, απλοϊκή, μέθοδος των προσωπικών βιωμάτων.

Για σκεφθείτε το ανάποδο. Την άλλη όψη του νομίσματος. Ποιος τελικά μας μαθαίνει τι εστί έρως; Οι φιλόσοφοι και οι επιστήμονες; Ή η ίδια η ζωή μας;

Ο Λιαντίνης γράφει σχετικά:

Παράθεση :

Δύο είναι οι ψηλότερες κορυφές της η πορείας του βίου μας. Η πείρα του έρωτα, και η πείρα του θανάτου.
ΓΚΕΜΜΑ 51

Κι αλλού πάλι λέει για το προβάδισμα της πράξης έναντι του λόγου. Ή ακόμα τονίζει την παροιμία: Αν δε πάθεις δε θα μάθεις. Θυμίζω ακόμη από Τα Ελληνικά την ανάλυση για τη σχέση των ελλήνων με το θάνατο. Τι γράφει εκεί;(σελ. 117)

Παράθεση :

Οι έλληνες δε γράψανε, οι έλληνες ζήσανε... Το ξέρουμε αυτό;

Και στο Χάσμα Σεισμού (66) αναφέρει:

Παράθεση :

«Στην ποίηση του Σολωμού αυτή την τριπλή φάση – προέλαση, επίθεση και έφοδο – στην συνάρματη πομπή προς το θάνατο, τόσο ο θεματογραφικός χαρακτήρας όσο και η καλλιτεχνική ανάβαση την εμφανίζουν σε τρία αντίστοιχα επίπεδα. Ημπορεί να τα ονομάσει κανείς το πρώτο πείρα, το δεύτερο μελέτη και το τρίτο υπέρβαση θανάτου.»

«η πείρα εκφράζει την επαφή με το πρόβλημα σε ένα προεννοιολογικό επίπεδο. Είναι η αρχαϊκή γνώση, η βιολογική ακόμη αντίδραση του ανθρώπου απέναντι στο παράλογο αυτό φαινόμενο.»

«Η μελέτη εκφράζει την επαφή με το πρόβλημα στο επίπεδο της γνώσης. … Η μετάβαση από την πείρα στην μελέτη θανάτου προϋποθέτει μια εσωτερική αλλαγή, που συνίσταται στην προέκταση του υποκειμένου στο αντικείμενο, στην ανακάλυψη του δεσμού του ανθρώπου με τον κόσμο.»

«Η υπέρβαση του θανάτου εκφράζει την επαφή (του Σολωμού) με το πρόβλημα στο επίπεδο της τέχνης»

Χωρίς να θέλω να ακυρώσω την εμπειρική προσέγγιση που ξεκίνησε παραπάνω, αισθάνθηκα αναγκαίο να δώσω και την προέκταση. Η πείρα είναι το πρώτο σκαλοπάτι. Αναγκαία πρώτο. Δεν μπορείς να την παρακάμψεις. Από καθέδρας για το θάνατο, θα πει και πάλι ο Λιαντίνης, είναι αδύνατο να μιλήσεις...

Αν όμως θέλεις να γνωρίσεις το θάνατο, οφείλεις να περάσεις και στα άλλα δύο βήματα. Τη μελέτη και την υπέρβαση.

Νομίζω ότι στο σημείο αυτό υπάρχει κάτι σημαντικό. Αναφέρομαι τώρα στο Δάσκαλο, στον αγαπημένο μας Λιαντίνη. Την πείρα θανάτου την είχε... όπως όλοι μας. Τη μελέτη δήλωσε στο τελευταίο του γράμμα πως την έκανε σε όλη τη ζωή του.

Παράθεση :

Φεύγω αυτοθέλητα. Αφανίζομαι όρθιος, στιβαρός και περήφανος. Ετοίμασα τούτη την ώρα βήμα- βήμα ολόκληρη τη ζωή μου, που υπήρξε πολλά πράγματα, αλλά πάνω από όλα εστάθηκε μια προσεκτική μελέτη θανάτου. Τώρα που ανοίγω τα χέρια μου και μέσα τους συντρίβω τον κόσμο, είμαι κατάφορτος με αισθήματα επιδοκιμασίας και κατάφασης.

Άρα πού βρίσκεται πια; Με τη δική του ιεράρχηση των βημάτων; Στην υπέρβαση. Πώς γίνεται η υπέρβαση; Μπορεί ο άνθρωπος να νικήσει το θάνατο με την έννοια να μην πεθάνει; Φυσικά όχι. Αν και την ακούσαμε και αυτή την ανοησία για το Λιαντίνη. Πύλες του Ταϋγέτου και άλλα φληναφήματα.

Έχουμε επίσης ακούσει πολλές φορές για το πήδημα του Εμπεδοκλή στη μήτρα του χάους... Και παραβλέπουμε ότι ο Λιαντίνης στο τελευταίο του γράμμα δε λέει λέξη για τον Εμπεδοκλή. Τις προάλλες ο Ηρακλής έκανε μια αναφορά στην αλήτη του Εμπεδοκλή και του Λιαντίνη. Από το Homo Educandus (85) θα αντιγράψω και το εξής:

Παράθεση :

Την πράξη του Εμπεδοκλή να πηδήξει ζωντανός στη λάβα της Αίτνας πρέπει να την κατανοήσουμε σαν τη σφραγίδα της διδασκαλίας του. Είναι, θα 'λεγα, το μυθικό αντίστοιχο της εθελούσιας απόφασης του Λυκούργου να εμπιστευθεί την αυτοεξορία του στο θάνατό του, προκειμένου ο όρκος των συμπολιτών του στην τήρηση των νόμων που τους άφηκε να περιβληθεί με ισχύ παντοτεινή.

Το μυθικό αντίστοιχο. Ο Λιαντίνης το λέει. Τελείως ξεκάθαρα. Και το θέμα είναι να ξεστραβωθούμε επιτέλους και να δούμε... Ποιο είναι το δικό του αντίστοιχο... Του Λιαντίνη. Γιατί πήδημα σε μήτρα χάους δεν πραγματοποίησε. Και προσέξτε και πάλι το απόσπασμα που παρέθεσα από το τελευταίο γράμμα. Τι λέει εκεί;

"Αφανίζομαι"

Μα αυτό παραπέμπει στον άφαντο θάνατο του Οιδίποδα, αυτό τον ακριβό θάνατο που δηλώνει ότι θα προσπαθήσει να βαδίσει.

Παράθεση :

Θα δοκιμάσω να πορευτώ τον ακριβό θάνατο του Οιδίποδα.

Για να μπορέσει όμως κάποιος να κάνει αυτές τις διαδρομές, οφείλει να βαδίσει τα σκαλοπάτια που έγραψε ο Λιαντίνης παραπάνω. Πείρα, Μελέτη... Υπέρβαση.

Αν ο Λιαντίνης έφτασε στην υπέρβαση (κι αυτό για μένα εμπερικλείει και την ανδρεία που αναφέρει) δεν μπορεί κανείς αυτή την υπέρβαση να "δει" αν δεν περάσει όχι μόνο την πείρα αλλά και τη μελέτη.

Θυμάστε τι λέει στη τελευταία συνάντηση με τους σπουδαστές του στο Μαράσλειο; Σαν σήμερα... πριν δέκα χρόνους ακριβώς.

Μελέτησα είκοσι επιστήμες...

Λέω λοιπόν ότι μόνο ανόητος μπορεί κάποιος να είναι αν θέλει να μιλά για το τέλος του Λιαντίνη αν δεν έχει κάνει το ίδιο. Παραχαράζει και παραμορφώνει το όμορφο έργο που άφησε. Θα συμφωνήσω απόλυτα με τη γυναίκα του Δημήτρη Λιαντίνη. Αγράμματοι και αστοιχείωτοι άνθρωποι είναι αδύνατο να προσεγγίσουν φιλοσοφικά το έργο του. Χωρίς καμία υποτίμηση. Αλλά αυτή είναι η αλήθεια. Και να θέλουν, δεν μπορούν.

Από την άποψη αυτή καλή είναι ετούτη η εμπειρική προσέγγιση αλλά παρακαλώ για βαθύτερη μελέτη. Έτσι κι αλλιώς τα προσωπικά βιώματα είναι χρήσιμα μόνο σε ατομικό επίπεδο. Εκτός βεβαίως αν λειτουργήσουν ως ερέθισμα να σκύψει ο καθένας στα δικά του. Σημειώνω από τη Γκέμμα και πάλι: (51)

Παράθεση :

Ο έρωτας και ο θάνατος είναι δύο στιγμές απόλυτα μοναδικές για τον καθένα μας. Ποτέ δε γίνεται να ζήσουν δύο άνθρωποι την ερωτική τους βίωση με όμοιο τρόπο. Αλλά με όμοιο τρόπο ποτέ δε γίνεται να ζήσουν και τη βίωση του θανάτου.

Και από τη σελίδα 53 της Γκέμμας, προσέξτε και το ακόλουθο μια και αναφέρθηκα στον Εμπεδοκλή:

Παράθεση :

Ο έρωτας και ο θάνατος, στον Εμπεδοκλή Φιλότητα και Νείκος, στο Φρόυντ Lustprinzip και Todestrieb, είναι τα δύο μισά του "συμβόλου". Σύμβολο στην αρχαία Ελλάδα ήταν το μέταλλο που το 'σπαζαν στα δύο, και έπαιρναν από μισό οι δυο φίλοι. Όταν μετά από καιρούς ξανασμίγανε, συνταίριαζαν τα δύο μισά (συμβάλλειν), εγνωρίζονταν και βεβαίωναν την αρχαία φιλία.

Λέω πως θα βοηθήσει λίγο να καταλάβουμε πώς έβλεπε ο Λιαντίνης τη νοητική εποπτεία του Εμπεδοκλή...

Καλημέρες!!!

Και τα χρόνια περνούν. Και οι άνθρωποι που έφυγαν δεν ξεχνιούνται.

Δε χρειάζεται καν η επέτειος. Ή κάτι άλλο ιδιαίτερο.

Απλά και ξαφνικά νιώθεις το τσίμπημα μέσα σου. Και την απουσία να συνεχίζει να είναι παράλογη. Πώς μπορεί; Ένας άνθρωπος που τον ήξερες τόσο καλά, που τον θυμάσαι τόσο καλά, να μην είναι πια εδώ;

Κι όμως εσύ νιώθεις ακόμη το βλέμμα του. Νιώθεις ως και τη ζεστασιά της αγκαλιάς του. Ακούς να σου μιλάει. Γίνεται;

Όλα γίνονται όταν ο άνθρωπος ήταν πολύ δικός σου. Ο χρόνος μηδενίζεται και ξαναζείς τις παλιές εγγραφές του σκληρού σου δίσκου από την αρχή.

Προσοχή όμως. Πρέπει να μην παρασυρθείς. Να μπορείς να κάνεις τη λεπτή διάκριση ανάμεσα στο θυμάμαι και στο είναι αληθινό και το ζω πραγματικά...

Αλλιώς θα το κάψεις το μηχάνημα. Και δεν το σώζει μετά ούτε το φορμάτ...