κανέλα ή κανέλλα; κλασικός ή κλασσικός;

Ιδού σοβαρά ερωτήματα και ιδού ερέθισμα να εντρυφήσουμε σε γλωσσικά ζητήματα. Πώς γράφεται η κανέλα; Με ένα "λου" ή δύο: κανέλλα; Κι ο κλασικός; Μήπως χρειάζεται δυο σίγμα;

Κοιτάξτε, αν πρόκειται για την κανέλα, τα πράγματα είναι πολύ εύκολα. Αν την αγαπάτε ιδιαίτερα και τη βάζετε με τις χούφτες στα φαγητά σας, φυσικά και θα τη γράψετε με δύο "λου", μη σας πω και με τρία!

Και το ίδιο ακριβώς θα κάμετε και για το δολάριο. Αν μιλάτε για πολλά dollars - να φαν κι οι κότες! - μπορείτε να το πολιτογραφήσετε στην ελληνική με δύο "λου": δολλάρια. Ακόμη και να προσαρμόσετε την φωνητική εκφορά της λέξης κατά το πρότυπο των ελληνοαμερικάνων μπρούκληδων της δεκαετίας του '60, που γύριζαν με γεμάτες τσέπες στο πατρίντα και αναζητούσαν τρόπους να επιδείξουν την οικονομική τους ευμάρεια σκορπώντας τα πρασινόχαρτα δίκην χαρτοπόλεμου και τα οποία τους ακούμε στις ταινίες εποχής να τα προσφωνούν με ένα παχύτατο λλλλλ. Για τη μετά το κραχ εποχή, σαφώς και αλλάζουν οι κανόνες. Ένα λάμδα και πολύ του είναι... Το ίδιο βεβαίως ισχύει και για τον τίτλο της ταινίας "Για ένα τρύπιο δολάριο". Ειδικά μάλιστα για το τελευταίο, το δο_ άριο θα ήταν τελείως ταιριαστό με τα συμφραζόμενα!!!

Και για να κόψουμε την πλακίτσα και να μιλήσουμε σοβαρά: Το πώς γράφεται μια λέξη είναι αρμόδιο και το λεξικό αλλά απαραιτήτως και η γραμματική για να μας ενημερώσουν σχετικά. Εύκολο καθόλου δεν είναι να ξέρουμε τις χιλιάδες λέξεις της ελληνικής γλώσσας, ακόμη και όσοι τη διδάσκουμε. Και δε μιλώ μόνο για τους δασκάλους του δημοτικού αλλά και για τους φιλολόγους, ακόμη και τους πανεπιστημιακούς.

Παράδειγμα θα φέρω τον αγαπημένο μου Δάσκαλο, το Δημήτρη Λιαντίνη. Φιλόλογος και ερωτευμένος με τη γλώσσα. Της αφιέρωσε μάλιστα και βιβλίο, ΤΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ του. Όσοι δε είχαν την τύχη να διαβάσουν βιβλίο του, ξέρουν καλά πως ο άνθρωπος αυτός υπήρξε βαθύς γνώστης της ελληνικής και μάλιστα σε όλο το μήκος της. Άλλο τόσο και περισσότερο το γνωρίζουμε όσοι τον ακούσαμε να διδάσκει και μάλιστα το μάθημα της Διδακτικής της Γλώσσας. Αστείρευτος ο γλωσσικός του πλούτος.

Και όμως... ακόμη και ένας Λιαντίνης δεν απέφυγε τα γλωσσικά "μαργαριτάρια". Δεν είναι κόλαφος αυτός προς το Δάσκαλο. Είναι λόγος παρηγοριάς και μόνο προς όλους τους άλλους που αισθάνονται άβολα όταν τους επισημάνουν κάποιο λάθος τους.

Ας δούμε λοιπόν πώς έγραφε ο ίδιος ο Λιαντίνης τη λέξη κλασικός - κλασσικός. Με ένα σίγμα ή με δύο;

Χμ... εξαρτάται πού θέλετε να δούμε... Γιατί μια πρόχειρη ανασκόπηση στα βιβλία του έδωσε ως αποτέλεσμα και τις δύο μορφές της λέξης. Συγκεκριμένα:

Παράθεση :

ΕΞΥΠΝΟΝ ΕΝΥΠΝΙΟΝ (334)


Η ερμηνεία του κλασσικού ελληνικού πνεύματος από τον ομφάλιο λώρο του τραγικού, την οποία επιχείρησε ο Nietzsche, υπήρξε επαναστατική για τη σύγχρονη ζωή.

Παράθεση :

ΧΑΣΜΑ ΣΕΙΣΜΟΥ (142 - 143)


Το κλασσικό πνεύμα άρχισε με τον Όμηρο.
….
Το κλασσικό πνεύμα ετελείωσε με τον Παρθενώνα, το ναό της Αθηνάς.

Παράθεση :

HOMO EDUCANDUS (22)

Από την κλασσική Ελλάδα οι άνθρωποι πήρανε όσα δεν εκατάλαβαν.

Παράθεση :

ΝΗΦΟΜΑΝΗΣ (22)

Μετά την κλασική Ελλάδα, το Βυζάντιο φαίνεται να σημαδεύει στο στοχασμό του ένα χάσμα, όμοιο με το κενό που βλέπουμε να χαράζει ο Μεσαίωνας ανάμεσα στην αρχαιότητα και τη νεότερη Ελλάδα.

Παράθεση :

ΠΟΛΥΧΡΟΝΙΟ (17)

Η στάση των στωικών απέναντι στο θάνατο σε σύγκριση με τους έλληνες κλασικούς, με τον Πλάτωνα λ.χ., φανερώνει τη διαφορά. Η Στοά φθάνει να υποδείχνει την αυτοκτονία, την εύλογον εξαγωγήν όπως την ονομάζει, στις περιπτώσεις που η ψυχρή λογική δίνει το πράσινο φως για μια τέτοια έξοδο ανάγκης. Οι περισσότεροι δάσκαλοι και μαθητές επήραν αυτοθέλητα τη ζωή τους.

Παράθεση :

ΤΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ (93)

Είναι γνωστό ότι η θεωρία της απροσδιοριστίας κατάργησε ή σωστότερα υπερκέρασε, την τρίτη αρχή της κλασικής Λογικής. Την αρχή δηλαδή του τρίτου ή μέσου αποκλείσεως.

Παράθεση :

ΓΚΕΜΜΑ (240)

Έχω κι εγώ σαν εκείνο το παλαιό γάλλο ευγενή, στον έναν τοίχο της βιβλιοθήκης μου όλους τους κλασικούς. Και τη Βίβλο plus. Και επάνω έγραψα την επιγραφή: amo. Στον άλλο τοίχο, ανάμεσα στα άδεια ράφια, έχω μόνον ένα τόμο με τις εφτά τραγωδίες του Αισχύλου. Και επάνω έγραψα: timeo.

Τι συμβαίνει εδώ; Και κλασσικός και κλασικός και μάλιστα από τη γραφίδα ενός κλασ(σ)ικού φιλολόγου; Και δη του Λιαντίνη;

Κατ' αρχάς εδώ συμβαίνει να είναι το φόρουμ του Homa Educandus. Και μας αρέσει - μας ξετρελαίνει και μας ηδονίζει - να ανακαλύπτουμε τρόπους μελέτης του Δασκάλου ακόμη και με αφορμή την απορία για την ορθή γραφή μιας λέξης. Το εύκολο, ξέρω, θα ήταν να ανοίξω τον Μπαμπινιώτη... Όχι πως δεν τον άνοιξα και αυτόν. Όπως άνοιξα και τη Γραμματική μου:

ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΡΑΜΜΑΤΙΚΗ (ΤΗΣ ΔΗΜΟΤΙΚΗΣ) - ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΙΔΡΥΜΑ ΜΑΝΟΛΗ ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΙΔΗ - ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 1988 (σελίδα 419 )

Καθώς και ΤΑ ΣΩΣΤΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ του Θ. Καρζή - Εκδόσεις Φιλιππότη - Αθήνα 1986 (εκπληκτικό βιβλίο!) (σελίδα 204 - 205 )

Και τα άνοιξα όχι για να δω τον κανόνα... Αλλά για να δώσω παραπομπή σε όσους ενδιαφέρονται να μάθουν περισσότερα γύρω από το ζήτημα. Εδώ θα περιοριστώ να πω πως δεν είναι απλώς θέμα καθαρεύουσας και δημοτικής το να γράψω με ένα ή δύο σίγμα το κλασικός ή με ένα ή δύο λάμδα την κανέλα και το δολάριο...

Σίγουρα στη γλώσσα μας, τα τελευταία ειδικά χρόνια, παρατηρείται ορθογραφική απλοποίηση. Πολλές λέξεις έχουν κιόλας αλλάξει πχ Τα Τρίκκαλα έγιναν Τρίκαλα και το έρριξα γράφεται πλέον έριξα. Μερικοί άρχισαν ακόμη και το βλέμμα να το γράφουν βλέμα, έτσι γράφει ο Καρζής, αν και εδώ η Γραμματική διαφωνεί. Και ναι μεν η ιστορία της απλοποίησης άρχισε με τους δημοτικιστές στις αρχές του προηγούμενου αιώνα, αλλά ακόμη και ο Μανόλης Τριανταφυλλίδης είχε καυτηριάσει την τάση αυτή όταν ξεφεύγει από τους κανόνες της γραμματικής. Κι επειδή κανείς δεν μπορεί να είναι παραμάσχαλα με το λεξικό, καλό είναι να μελετήσει τους γραμματικούς κανόνες που αφορούν το φαινόμενο της ορθογραφικής απλοποίησης.

Ειδικά για το κλασικός που η ορθή γραφή του είναι με ένα σίγμα, οφείλουμε να υπογραμμίσουμε ότι η λέξη αυτή είναι:

1. ξένη λέξη (λατινικό classicus)
2. νεότερο δάνειο (μπήκε δηλαδή στη γλώσσα μας τη νεότερη εποχή)
3. δεν είναι κύριο όνομα

Είναι για το λόγο αυτό που η λέξη έχασε το δεύτερο σίγμα ενώ παλιότερα γραφόταν με δύο - χάρη σε άγραφο κανόνα που ήθελε τις ξένες λέξεις να γράφονται όσο πιο όμοια γίνεται με την αρχική μορφή τους στη γλώσσα καταγωγής τους. Σήμερα αυτός ο άγραφος κανόνας δεν ισχύει. Αντίθετα η ορθογραφική απλοποίηση θέλει τις ξένες λέξεις με ένα σύμφωνο ακόμη και αν στη γλώσσα καταγωγής τους γράφονται με δύο. Προσοχή όμως... Υπάρχουν και οι προϋποθέσεις που ανέφερα παραπάνω ως 2 και 3. Στα κύρια ονόματα και σε δάνεια της αρχαίας γλώσσας δεν εφαρμόζεται η απλοποίηση.

Την αλλαγή αυτή παρακολουθήσαμε και στα βιβλία του Λιαντίνη. Ως φιλόλογος και από τους καλύτερους που πέρασαν από τον τόπο, δεν ήταν δυνατόν να μην πληροφορηθεί και εφαρμόσει το νέο κανόνα. Όπως διαπιστώνουμε η πρώτη φορά που γράφει με ένα σίγμα τη λέξη είναι στο Νηφομανή. Βιβλίο γραμμένο μετά το 1980. Θυμίζω ότι επίσημη καθιέρωση της δημοτικής στην εκπαίδευση έχουμε από το σχολικό έτος 1976 - 1977, με το νόμο 309. Η εφαρμογή στους άλλους τομείς της δημόσιας ζωής έγινε σταδιακά και το ίδιο ίσχυσε και για τη γλώσσα των συγγραφέων διδακτικών βιβλίων. Ας μην ξεχνάμε ότι τα βιβλία του Λιαντίνη στην πλειοψηφία τους αποτέλεσαν και διδακτικά εγχειρίδια. Θα ήταν αν μη τι άλλο απαράδεκτο σε βιβλία που δίδονταν σε μελλοντικούς δασκάλους να μη χρησιμοποιείται σωστή ελληνική, σε απλή καθαρεύουσα όσο ήταν επίσημη γλώσσα της χώρας και σε δημοτική όταν έγινε η νομοθετική ρύθμιση που ανέφερα.

Και να πω και τούτο. Αν κάποιος νομίζει το Λιαντίνη ακραίο οπαδό της δημοτικής, κάνει μέγα λάθος. Χαρακτηριστικά παραπέμπω στα ΕΛΛΗΝΙΚΑ του (σελίδα 39 ) :

Παράθεση :

"Στο σημείο αυτό η παλιά καθαρεύουσα έχει να καταθέσει τίτλους. Γιατί έπλαθε, και πετυχημένα, ένα πλήθος λέξεων, όπως λόγου χάρη φαρμακοποιός και εφημερίδα, για να απαγορέψουν την είσοδο στο σπετσιέρη και στη γαζέτα.

Μια υπεύθυνη αγωγή γλώσσας με χαρακτήρα εθνικό, προτού πολιτογραφήσει την ξένη λέξη θα δημιουργήσει την ιδική της. Ο μηχανικός κινητήρων που ξέρει το μπουζί αλλά αγνοεί τον αναφλεκτήρα δεν είναι έλληνας. Είναι εμιγκρές.

Σήμερα η ξενοκρατία στη γλώσσα τείνει να υποκαταστήσει την παλιά τουρκοκρατία στη χώρα."

Αυτά έγραφε ο Λιαντίνης, πιστός πάντα στην αρχή του για μέτρο και όχι για ακρότητες. Όπως και οι ακρότητες που δεκαετίες πριν είχε καυτηριάσει και ο Τριανταφυλλίδης θίγοντας ως αιτία την ίδια που πρόβαλε και ο Λιαντίνης. Την έλλειψη γλωσσικής αγωγής:

Παράθεση :

"η χρησιμοποίηση της δημοτικής από πολλούς νεοφώτιστους δίνει ευκαιρία να φανερωθούν και στην ορθογραφία, ποικιλότροπα, οι ετυμολογικές και ιστορικές ασύστατες πρωτοβουλίες τους" (ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΡΑΜΜΑΤΙΚΗ - Ιστορική Εισαγωγή, σελ. 135)

Δυστυχώς αυτό το βλέπουμε ακόμη και σήμερα να συμβαίνει. Και ειδικά στη λέξη κλασικός η κακή γνώση του ετυμολογικού προκαλεί λαθεμένες εξηγήσεις της ορθογραφίας της με ένα σίγμα καθώς ορισμένοι τη θεωρούν παράγωγο της αρχαίας ελληνικής λέξης "κλάση". Εδώ νομίζω ότι χρειάζεται Μπαμπινιώτης. Άλλη η κλάση της αρχαίας ελληνικής και άλλη η κλάση που δανειστήκαμε από τους λατίνους.

Η αρχαία ελληνική λέξη είναι από το ρήμα κλάω - ώ που σημαίνει τεμαχίζω. Από την ίδια ρίζα και το κλάσμα, που θα πει κομμάτι. Και κλάση σημαίνει τεμαχισμός σ' αυτή την περίπτωση. Κλασικός όμως τι σημαίνει; Έχει καμία σχέση με τεμάχισμα;

Πώς λοιπόν τον ετυμολογούν από την κλάση την αρχαιοελληνική; Εδώ η έννοια έχει να κάνει με σύνολο πραγμάτων που αποτελούν μέρος όλου, τάξη. Και μάλιστα η αρχική σημασία της λέξης συνδέεται με το στρατό. Το λέμε κι εμείς σήμερα με αυτή την έννοια:

"Καλέσανε την κλάση του στο στρατό."

Κλάση δηλαδή στην περίπτωση αυτή σημαίνει το σύνολο των στρατευσίμων ή εφέδρων του ίδιου έτους. Εδώ ο Μπαμπινιώτης παραπέμπει σε κοινή προέλευση με αρχαιοελληνική λέξη, αλλά αυτή δεν είναι η κλάση. Είναι το ρήμα καλώ (ουσ. κλήση) και calo στα λατινικά. Classis λοιπόν ήταν η κλήση στο στρατό. Αργότερα άρχισε να δηλώνει και την υψηλή βαθμίδα αξίας, ποιότητας. Έτσι έφτασε στις μέρες μας ο κλασικός:

Παράθεση :

Αυτός που ανήκει στην ανώτατη τάξη, επιφανής, άριστος | (ειδ.) δόκιμος συγγραφέας ή καλλιτέχνης της ελληνικής ή ρωμαϊκής αρχαιότητας, που τα έργα του θεωρούνται πρότυπα του είδους | καθιερωμένος, παραδοσιακός: κλασικό ντύσιμο | ο αξεπέραστος σε κάποια ιδιότητα: κλασικός τεμπέλης | ιδιαίτερα χαρακτηριστικός: κλασικό παράδειγμα | κλασική μουσική

Από το Μείζον Ελληνικό Λεξικό - Τεγόπουλος Φυτράκης

Πραγματικά κλασική περίπτωση τούτη η λέξη για να αποδείξει την κλασική μας τεμπελιά να σκύψουμε πάνω από τη γλώσσα μας και να τη μάθουμε... Άντε μετά να κυνηγάμε να μάθουμε και φιλοσοφικές έννοιες. Γίνεται; Εμ, δε γίνεται. Τώρα πάντως που εντρυφήσατε εις βάθος το θέμα της λέξης κλασικός, είναι καλή ευκαιρία να δείτε και πάλι το βίντεο για τον Κλασικισμό και το Ρομαντισμό:


___________

ΥΓ. Για τα γλωσσικά "μαργαριτάρια" ακόμη και ενός Λιαντίνη, μένει να μιλήσουμε σε επόμενη ανάρτηση. Όπως βεβαίως και για πολλά άλλα δικά μας. Συνηθισμένα λάθη στη χρήση της γλώσσας που όλοι μας κάνουμε, όσο και αν προσπαθούμε να τα αποφύγουμε. Ε, μας έτυχε και γλώσσα μοναδική. Σε συνδυασμό με την κακή γλωσσική αγωγή δεν μπορεί να έχουμε καλύτερα αποτελέσματα.