ΒΡΑΧΟΓΡΑΦΙΑ ΑΠΟ ΣΠΗΛΑΙΟ ΤΗΣ ΑΤΤΙΚΗΣ ΜΙΑ ΕΙΚΟΝΑ ΧΙΛΙΕΣ ΛΕΞΕΙΣ

Αντιγράφω από τη σημερινή Ελευθεροτυπία, ΔΕΥΤΕΡΑ 20 ΟΚΤΩΒΡΙΟΥ 2008 το άρθρο της κ. Ν. ΚΟΝΤΡΑΡΟΥ ΡΑΣΣΙΑ αφιερωμένο στο σπήλαιο Πανός, στη Βάρη.
...

Αντρο ναρκομανών, κάποτε δωδεκαθεϊστών, σατανιστών, αλλά και θρησκόληπτων γίνεται συχνά το Σπήλαιο Πανός και Νυμφών, στη Βάρη. Πρόκειται για έναν σημαντικό αρχαιολογικό χώρο με ανάγλυφα, επιγραφές, λατρευτικό άγαλμα (5ου αι. π.Χ.), άλλοτε επισκέψιμο και πασίγνωστο, σήμερα κλειστό και απαξιωμένο. Κι επειδή κονδύλια για την ανάδειξή του το υπουργείο Πολιτισμού δεν διαθέτει, η Εφορεία Σπηλαιολογίας και Παλαιοανθρωπολογίας προσπαθεί να το προστατεύσει με μια καγκελόφρακτη περίφραξη, την οποία κάθε τόσο βρίσκει παραβιασμένη.

Το σπήλαιο αυτό είναι γνωστό από το 1765. Πρώτος το περιέγραψε ο Άγγλος περιηγητής Ρίτσαρντ Τσάντερ. Πριν καν ανασκαφεί από την Αμερικανική Αρχαιολογική Σχολή (1902), δεχόταν επισκέπτες. Ανάμεσά τους, το 1810 ο Λόρδος Βύρων και το 1843 οι Βασιλείς Όθων και Αμαλία.

Ο σημερινός επισκέπτης θα το βρει μετά το νεοσύστατο νεκροταφείο της Ανω Βούλας, σε έναν χωματόδρομο απέναντι από το μνημείο δύο πυροσβεστών, που έπεσαν στο καθήκον. Σε απόσταση 200 μ. από εκεί, στην κορυφή ενός λόφου γνωστού ως «Κρεβάτι», ανοίγεται το στόμιο της κάθετης εισόδου του Σπηλαίου του «Νυμφόληπτου», όπως είναι περισσότερο γνωστό. Ονομάζεται έτσι γιατί εγκαταστάθηκε σε αυτό πριν από τον Πελοποννησιακό Πόλεμο ένας νυμφόληπτος, δηλαδή νεραϊδοπαρμένος, ο Αρχέδαμος από τη Θήρα. Αυτός διαμόρφωσε εσωτερικά τον λατρευτικό χώρο, σμιλεύοντας ανάγλυφα, αγάλματα, βωμούς και θέσεις αφιερωμάτων για τις χθόνιες Νύμφες και τον ποιμενικό Πάνα.

Ο ακέφαλος Απόλλωνας

Εργο δικό του είναι και το σκαλισμένο ακέφαλο άγαλμα ένθρονης θεότητας, που υπάρχει στο σπήλαιο. Πιθανότατα απεικονίζει τον Απόλλωνα, τη λατρεία του οποίου έφερε ο Αρχέδαμος από την πατρίδα του, τις Κυκλάδες, σύμφωνα με τον Αδωνι Κύρου, τον παθιασμένο ερευνητή της αρχαιότητας που συστήνεται στους αρχαιολόγους ως δημοσιογράφος. Ο Αδωνις Κύρου υποστηρίζει ότι το άγαλμα αυτό δεν απεικονίζει γυναικεία θεότητα, τη Γαία Μητέρα ή τη Ρέα Κυβέλη, άποψη που έχει διατυπωθεί στο παρελθόν, γιατί δεν υπάρχει προηγούμενο ολόσωμου αγάλματος της Γαίας, ούτε της Κυβέλης, χωρίς τα μυθολογικά στοιχεία που συνήθως τις συνοδεύουν, όπως το παρακαθήμενο λιοντάρι. Επίσης, δεν αναφέρεται τίποτα σχετικό στις επιγραφές του σπηλαίου.

Η σχέση του Κύρου με το σπήλαιο έχει παρελθόν. Στη δεκαετία του '50, όταν ακόμη ήταν μαθητής, αγόρασε από έναν γυρολόγο της περιοχής δύο-τρία πήλινα αρχαία αντικείμενα, τα οποία τού είπε ότι προέρχονταν από το σπήλαιο της Βάρης. «Ερώτησα τον τότε διευθυντή Αρχαιοτήτων Ιω. Παπαδημητρίου περί τίνος επρόκειτο κι εκείνος γελώντας με παρακίνησε να οργανώσουμε την επόμενη Κυριακή μια σχολική εκδρομή με τους συμμαθητές μου». Από τότε έγινε ο προσφιλέστερος κυριακάτικος προορισμός τους.

Δύσκολη πρόσβαση στον χώρο

«Αλλά πόσο διαφορετικό ήταν τότε!», θα πει ο Αδωνις Κύρου σήμερα στις 7 μ.μ., στο πλαίσιο των διαλέξεων της Εταιρείας Φίλων του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου (Τοσίτσα 1), στην ομιλία του με θέμα «Το Σπήλαιο του Πανός και των Νυμφών στη Βάρη του Υμηττού. Λατρεία και περιπέτειες».

«Πόσο καλύτερα διατηρούνταν ο σταλακτιτικός και σταλαγμιτικός του διάκοσμος. Ηταν ακόμη βατή η εσωτερική διαμόρφωση του πρώτου θαλάμου. Στο βάθος, λαμπύριζαν τα νερά της μικρής πηγής. Ομαλή ήταν και η πρόσβαση στα αξιοθέατα του δεύτερου θαλάμου, όπου σήμερα χρειάζονται ικανότητες ορεινού καταδρομέα για να διασχίσει κανείς το ανώμαλο έδαφος με τις σκορπισμένες πέτρες, τα χώματα και τα απορρίμματα», μας λέει. «Το δύσμοιρο σπήλαιο αποτελεί καταφύγιο κυνηγών, χώρο εστίασης εκδρομέων, κάποτε και ναρκομανών, έχει γίνει εντευκτήριο δωδεκαθεϊστών ή "σατανιστών", αλλά και θρησκόληπτων που, παραβιάζοντας την εκάστοτε καγκελόφρακτη περίφραξη, επιδίδονται στα ανίερα ή θεάρεστα έργα τους, προσβάλλοντας τον χώρο και αλλοιώνοντας ή και καταστρέφοντας τα κατάλοιπα της αρχαιότητας».

Ο σημερινός επισκέπτης χρειάζεται φακό και προσοχή για να κατέβει τη στενή ασβεστολιθική κλίμακα. Σε βάθος 4 μ. βρίσκεσαι στον πρώτο θάλαμο, στην είσοδο του οποίου μια χαραγμένη επιγραφή σε πληροφορεί ότι επί Αρχέδαμου λειτουργούσε και ως μαντείο Νυμφών. Ο Αρχέδαμος είχε μεριμνήσει, σύμφωνα με άλλες δύο επιγραφές, και για τον περιβάλλοντα χώρο, διαμορφώνοντας ένα αλσύλλιο, όπως και ένα πλάτωμα στην είσοδό του, όπου χόρευαν οι γυναίκες-προσκυνήτριες προς τιμήν των Νυμφών.

«Ψάξτε στο Λούβρο»

Το σπήλαιο ήκμασε κατά τον 4ο αι. π.Χ., όπως δείχνουν τα πλούσια αναθήματα, και περιέπεσε σε αφάνεια τον 3ο αι. π.Χ. Επειτα από 500ετή διακοπή της λειτουργίας του, τον 4ο αι. μ.Χ. γίνεται ο χώρος λατρείας της νεοπλατωνικής Αττικής Σχολής, στην οποία φοίτησε ο Ιουλιανός ο Παραβάτης. Στις αρχές του 5ου αι. μ.Χ., μετά τη βασιλεία του Θεοδοσίου Α' και τη βίαιη επιβολή του χριστιανισμού, ο λατρευτικός χώρος των νεοπλατωνιστών καταστρέφεται. Εν τω μεταξύ, έχουν χαραχθεί στις ανάγλυφες μορφές του σπηλαίου και στην «αυτοπροσωπογραφία» του Αρχέδαμου μικροί και μεγάλοι σταυροί.

Τα μαρμάρινα σπηλαιόμορφα ανάγλυφα των Νυμφών και του Πανός, που κοσμούν σήμερα το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, βρέθηκαν σε θραύσματα. Κι αυτά σώθηκαν γιατί κρίθηκαν άχρηστα από τους λαθρανασκαφείς του 18ου και 19ου αιώνα.

«Κομμάτια από αγάλματα και μεγαλύτερα ανάγλυφα δεν βρέθηκαν», μας λέει ο Αδωνις Κύρου. «Πρέπει ωστόσο να αναζητηθούν στα εκθέματα και στις αποθήκες ξένων μουσείων, κυρίως του Λούβρου, όπου διέθετε τη λεία του ο διαβόητος Γάλλος διπλωμάτης Φοβέλ, ο οποίος είχε κατ' επανάληψη επισκεφθεί το Σπήλαιο της Βάρης στα τέλη του 18ου αιώνα».

Αγαπητή κυρία Κοντράρου Ρασσιά, το σπήλαιο δεν αναφέρεται Αρχέδαμου Θηραίου αλλά ως ΑΡΧΕΔΗΜΟΥ χάρι στη βραχογραφία που ο ίδιος σκάλισε δίπλα στον εαυτό του και που ευτυχώς ακόμα ευανάγνωστα διαβάζεται επάνω δεξιά, καθώς κοιτάμε το τρίγλυφο. Επίσης, γράφετε ότι "Έργο δικό του είναι και το σκαλισμένο ακέφαλο άγαλμα ένθρονης θεότητας, που υπάρχει στο σπήλαιο", εννοώντας φυσικά τον Αρχέδημο, δίνοντας όμως την εντύπωση ότι το άγαλμα λαξεύτηκε ακέφαλο αλλά δεν είναι έτσι. Οι μορφές στο εσωτερικό του σπηλαίου είναι τρίγλυφες και ο πιό αδαής θα τις αναγνωρίσει. Από το ημερολόγιο Μάρκοβιτς υπάρχουν πολλές πληροφορίες για μορφές που πλέον δεν είναι ορατές καθώς και μιάς λεοντοκεφαλής πλησίον της επικαθήμενης θεότητας.
Ως γνωστόν, η λατρεία του Πάνα εισήχθη στην Αττική μετά τη μάχη του Μαραθώνος το 490 π.Χ. (τότε που από τη σπηλιά του Μαραθώνος, κατά τα γραφόμενα του Παυσανία στα Αττικά, είδαν το Θεό να εξορμά προς τους εχθρούς μαζί με τη συνοδεία του και να προκαλεί πανικό. Δυστυχώς, αυτόν τον πανικό πλέον δεν τον έχουν οι εχθροί της Ελλάδος αλλά οι Έλληνες).
H δε λατρεία του Απόλλωνος ήταν προγενέστερη του Πανός στη Αττική γη. Άρα ο λιθοξόος Αρχέδημος, ο Νημφόληπτος, όπως αυτοχαρακτηρίζεται, είχε λάβει τη χάρη από τις Νύμφες να αφιερώσει σ' αυτές το άντρο καθώς στον Πάνα και στον Απόλλωνα, χωρίς να τον φέρει σε κανένα δισάκι από το νησί του, τη Θήρα σαν λατρεία (τον Απόλλωνα)

Τα μόνα εργαλεία που ίσως έφερε μαζί του ήταν ο γνώμονας, η σφύρα και σίγουρα η γνώση του παρελθόντος που του χάρισαν οι δάσκαλοι πατέρες, λιθοξόοι ιεροφάντες. Άλλωστε ίσως αυτό να θέλει και ο Αρχέδημος στην προσωπογραφία του να εκφράσει τελείως συμβολικά, κοιτώντας προς τα πίσω, δηλαδή στο παρελθόν ενώ το βήμα του προχωρά σταθερά προς το μέλλον.

Τα σύμβολα που υπάρχουν εντός του σπηλαίου χρήζουν ιδιαίτερης μελέτης και έρευνας. Ότι τα αγάλματα δεν έχουν την τέλεια μορφή που θα έδινε ένας Φειδίας έχει εξήγηση γιατί αυτές οι μορφές, απλά λαξευμένες, ταιριάζουν πιό πολύ στην απλότητα και στη λιτότητα της φύσης του σπηλαίου.

Αδιάφορη όντως η πολιτεία έχει παραμελήσει το σπήλαιο και με φτηνές κατασκευές πέτρας και μετάλλου κατά καιρούς προσπαθεί να το ασφαλίσει από την πρόσβαση σε πάσης φύσεως μύστες ουσιών και ιδεών που κατέρχονται εντός του σπηλαίου για να δουν ο καθένας το φως από τη δική του σκοπιά.

Θα ήθελα σε αυτή τη χώρα η ενημέρωση να μην είναι μία απλή σελίδα μιάς Χ εφημερίδας αλλά η εκπαίδευση ενός λαού με συνέχεια στην ιστορία του. Το αν η καθήμενη θεότητα είναι γυναίκα ή άνδρας ίσως λίγο να ενδιαφέρει. Αυτό που ενδιαφέρει είναι η επικαθήμενη αδιαφορία των ιθυνόντων που συνεχίζει να πλήττει την ίδια τη χώρα και τα παιδιά μας ως μέλλον. Εάν λοιπόν σε αυτό το σπήλαιο δεν θέλετε, κατά τα γραφόμενά σας, να κατεβαίνουν ναρκομανείς που και εγώ προσωπικά δεν το θέλω, μέσα από την πένα σας ξυπνείστε και μορφώστε το λαό. Είναι χρέος σας αυτό, άν θέλετε να λέγεστε δημοσιογράφοι και όχι απλοί ωτακουστές εντολών.

Λίγο πιό κάτω από το σπήλαιο Πανός, στην περιοχή Χέρωμα Βάρης, υπάρχει οικοδόμημα μέσα στον αρχαιολογικό χώρο (σπήλαιο Πανός και ναός Αρτέμιδος) και πλησίον της στρατιωτικής Σχολής Ευελπίδων, εντός της Β' Δασικής Ζώνης Υμηττού, απ' ότι γνωρίζω, που λειτουργεί ως αίθουσα δεξιώσεων και γάμων. Χρησιμότατο πραγματικά γιατί στην Ελλάδα μας του Κουτρούλη ο γάμος γίνεται. Και το άσχημο... καλεσμένοι είναι οι ιθύνοντες αυτού του τόπου.

Λουκία σε ευχαριστώ γι'αυτή τη σημαντική ενημέρωση που έκανες. Θεωρώ ότι τα σπήλαια είναι αλληλένδετα με την ιστορία αυτού του τόπου. Μυθολογία και ιστορία δίδυμες αδερφές κατοίκησαν εντός των σπηλαίων και χάρισαν σ' αυτό τον τόπο γνώση και δύναμη. Ο Ησίοδος άλλωστε ο πρώτος που ασχολήθηκε με τη Θεογνωσία, φαίνεται να λαμβάνει το χρίσμα από τις Νύμφες του Ελικώνος. Νύμφες ιέρειες θεματοφύλακες μιάς βαριάς γνώσης μέσα από σύμβολα και πράξεις.
Εμείς τί πρέπει να πράττουμε γιαυτά τα κληροδοτήματα της ιστορίας μας; Ας μην επαφιόμαστε στους θεωρητικά υπεύθυνους γιατί βαριά κοιμούνται κι όποιος τους αγγίζει κοιμάται κι αυτός. Και εμείς αγρυπνούμε φυλάσσοντας τα μετερίζια της ιστορίας μας.

Τα ευχαριστώ ανήκουν και στους δύο, Σωτήρη. Τόσο εσύ όσο και η Λουκία κομίζετε σε όλους μας ένα ζείδωρο αγέρι μιας ξεχασμένης αυγής. Κάθε σας δημοσίευση και ένα κόσμημα για το χώρο. Συνεχίστε, παρακαλώ, να λαξουργείτε τα έμορφα αγάλματα. Και όποιος έχει οφθαλμούς και ώτα, ας τα ανοίξει επιτέλους. Έστω και αν ο τόπος τυφλός και θεόκουφος πορεύεται εδώ και αιώνες. Βούληση χρειάζεται. Οι μυστηριακές φωνές μας ζώνουν από παντού. Πώς δεν τις ακούν; Ή έστω δεν προσέχουν το λόγο του ποιητή:

ΙΩΝΙΚΟΝ

Γιατί τα σπάσαμε τ’ αγάλματά των,
γιατί τους διώξαμεν απ’ τους ναούς των,
διόλου δεν πέθαναν γι’ αυτό οι θεοί.
Ω γη της Ιωνίας, σένα αγαπούν ακόμη,
σένα η ψυχές των ενθυμούνται ακόμη.
Σαν ξημερώνει επάνω σου πρωί αυγουστιάτικο
την ατμοσφαίρα σου περνά σφρίγος απ’ την ζωή των·
και κάποτ’ αιθερία εφηβική μορφή,
αόριστη, με διάβα γρήγορο,
επάνω από τους λόφους σου περνά.

Κ. Π. ΚΑΒΑΦΗΣ

Καθόλου δεν πέθαναν γι' αυτό οι θεοί... Αλλά όπως φωνάζει ο άλλος ποιητής, ο Ίωνας Σεφέρης:

"Πεθαίνουμε! Πεθαίνουν οι θεοί μας!.."
Τα μάρμαρα το ξέρουν που κοιτάζουν
σαν άσπρη χαραυγή πάνω στο θύμα
ξένα, γεμάτα βλέφαρα, συντρίμμια,
καθώς περνούν τα πλήθη του θανάτου.

Ηρακλή, σε ευχαριστούμε πολύ. Κι ένα λέω: συλλογική προσπάθεια χρειάζεται για να σμιλευτούν τα αγάλματα που θα κοσμήσουν νέους Παρθενώνες.
Και βλέπω και καταλαβαίνω και αισθάνομαι. Σμίλη ο λόγος σου, σμίλη κοφτερή και αψεγάδιαστη. Νάσαι καλά.

Ελίνα, κάθε έλληνας πέτρα απ'τα χέρια του Δευκαλίωνα. Λαός δυνατός που κατακλυσμούς πέρασε και συμπληγάδες. Κι όμως δεν αφανίστηκε γιατί κι ας μην το ξέρει, οι θεοί ζούνε μέσα του.

Ελίνα σου αφιερώνω αυτό το ποίημα μου για την άνοιξη του λόγου σου. Κι όπου άνοιξη, εκεί κ' ένας θεός.


ΜΕΤΑΜΟΡΦΩΣΗ

Βωμός, καθάριο μάρμαρο
και γύρω μαζεμένοι Εμείς
μύστες της γνώσης και του ωραίου.
Τι θα θυσιάζαμε ;
Και πώς τους θεούς θα ευχαριστούσαμε ;
Στα χέρια μας κρατάγαμε το ιερό το ξίφος
αναζητώντας τον Αμνό
ώσπου ... ώσπου ένα παιδί δίπλα μας
μ' ένα χαμόγελο πλατύ σαν ουρανό
τραγουδούσε απ' την ψυχή του
την Άνοιξη που ερχότανε
κι' έγινε Φως το μάρμαρο
και ο βωμός ... αντίδωρο θεών.
Ώ πλάση ... μίλα μας !
Ώ Γαία Μήτηρ, το δρόμο δείξε μας
που οδηγεί
στην παιδική του Σύμπαντος αθωότητα.

Συμπληρωματικά στοιχεία για το σπήλαιο Αρχέδημου, όσοι πιστοί ...
ενημερώστε για τη συμμετοχή σας αυτή την Κυριακή, 23/11/08




Το σπήλαιο βρίσκεται 3 περίπου χιλιόμετρα από το Δήμο Βάρης. Ανασκάφηκε το 1902 από την Αμερικανική Σχολή Κλασικών Σπουδών και έδωσε ευρήματα που χρονολογούνται από τον 5ο έως τον 2ο αι. π.Χ. και στον 4ο αιώνα μ.Χ. Δίνει μια χαρακτηριστική εικόνα λατρευτικού χώρου με τεχνικές παρεμβάσεις (λαξευμένη κλίμακα, κόγχες, ανάγλυφα, δεξαμενή κ.λπ.).
Ο λαξευτής Αρχέδημος εγκατέλειψε κατά τον 4ο π.Χ. αιώνα την πατρίδα του Σαντορίνη και εγκαταστάθηκε στο μικρό βαραθρώδες σπήλαιο, στα νότια προβούνια του Υμηττού.
Ο Αρχέδημος συνεπαρμένος από τα στολίδια του, το μετέτρεψε σε ναό και το αφιέρωσε στον Πάνα, στον Απόλλωνα, στις Χάριτες και στις Νύμφες, που ήταν και η αδυναμία του, γι αυτό λεγόταν και Νυμφόληπτος (κάτι σαν σημερινός νεραϊδοπαρμένος).

Για να κατεβαίνει μέσα εύκολα, λάξευσε σκαλιά στον βράχο. Σκάλισε ακόμη πάνω σε σταλαγμίτη θεότητα καθισμένη σε θρόνο και στα αριστερά της βωμό και ράφια για αναθήματα. Πάνω στον σταλαγμιτικό τοίχο, που χωρίζει σε δύο διαμερίσματα το σπήλαιο, σκάλισε τον εαυτό του κρατώντας τα εργαλεία της τέχνης του. Χάραξε ακόμη και την υπογραφή του «Αρχέδημος εποίησε».

Στο σπήλαιο έχουν επίσης εντοπιστεί αναθήματα από νιόνυμφους, όταν ο γάμος τους πήγαινε καλά, επιγραφές κ.ά. που βρίσκονται στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο. Ο πρώτος που το ανακάλυψε ήταν ένας Αγγλος περιηγητής τον 18ο αιώνα και ανάμεσα στους επισκέπτες του συγκαταλέγονται ο λόρδος Βύρων του 1810 και ο Οθων με την Αμαλία το 1843.