ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΚΑΙ ΤΟ ΦΩΣ Η ΒΙΟ-ΤΕΧΝΙΑ ΤΟΥ ΔΗΜΗΤΡΗ ΛΙΑΝΤΙΝΗ

Ομολογώ ότι δεν γνώριζα τίποτα για τον κ. Δημητρακόπουλο πριν από την έκδοση του βιβλίου του για τον Δημήτρη Λιαντίνη. Δεν είμαι η κατάλληλη να κάνω κριτική για το βιβλίο, θα μιλήσουν άλλοι γι' αυτό. Η δική μου προσωπική γνώμη είναι ότι δεν προσθέτει τίποτα στα όσα είναι ήδη γνωστά από το υλικό που είναι συγκεντρωμένο στην ιστοσελίδα της Δανάης που εγώ θεωρώ ως την πλέον έγκυρη για να αντλήσω οποιαδήποτε σοβαρή πληροφορία για τον Δάσκαλο πέρα βεβαίως από το ίδιο το Έργο του.

Εμένα την προσοχή μου τράβηξε το κεφάλαιο στο οποίο χαρακτηρίζει τον Παπαδιαμάντη ως "πεζογράφο έντονα θρησκευόμενο με ισχνή και περιορισμένη θεματική" και απορεί "πώς ο Δ.Λ. (όπως χάριν συντομίας αναφέρεται ο Δημήτρης Λιαντίνης σε όλο το βιβλίο) « ανεβάζει σε τέτοια περίοπτη θέση αυτόν τον θρησκόληπτο υμνωδό των ταπεινών και καταφρονεμένων, δίπλα στους κορυφαίους Σολωμό και Καβάφη, με μόνο πάνω από αυτούς τον ανώνυμο του δημοτικού τραγουδιού».

Γράφει επίσης ο κ. Δημητρακόπουλος ότι ο Παπαδιαμάντης "μένει πάντα ο χριστιανός "φωτογράφος" του χωριού. δίχως ιδιαίτερους προβληματισμούς" και αναρωτιέται "Τι σχέση έχει, λοιπόν, ο ελληνοκεντρικός Δ.Λ. με τον Κολλυβά Π.," ... κλπ., κλπ.

Ασφαλώς δεν είμαι εγώ που θα λύσω τις απορίες του κ. Δημητρακόπουλου. Είναι τεράστια η βιβλιογραφία, (εκδόσεις, αφιερώματα, κριτικές μελέτες, εκθέσεις, ταινίες, κλπ.), η αφιερωμένη στο έργο του Άγιου των ελληνικών γραμμάτων.
Για τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη έχουν αποφανθεί οι επιφανέστεροι Έλληνες λογοτέχνες, ποιητές, κριτικοί, φιλόλογοι και δημοσιογράφοι και τον έχουν τοποθετήσει στη θέση που του αξίζει. Στην κορυφή δηλαδή του πνευματικού στερεώματος αυτού του τόπου. Αναφέρω ελάχιστους από αυτούς :

Ο Βλάσης Γαβριηλίδης : "Δεν είναι απλούς διηγηματογράφος, είναι πνευματικός και ηθικός εργάτης, αγωνιστής της προόδου, της ενημερώσεως, της δικαιοσύνης...".

Ο Ανδρέας Καρκαβίτσας : «Όμορφη είναι η Σκιάθος του Θεού μα η Σκιάθος του Παπαδιαμάντη μου φαίνεται ωραιότερη. Όταν διαβάζω τον Παπαδιαμάντη μιά ιδέα μου έρχεται πάντα στό νού. Πως ο αληθινός ποιητής όπως κι άν την εύρη την ζωή πάντα ποιητής θα μείνει. Νάτος αυτός, όλα γύρω του λερωμένα όμως καθε, τι που θα γεννήσει η ψυχή του είναι γεμάτο αγνότητα και λαμπρότητα και ποίηση».

Ο Παύλος Νιρβάνας : "Εκείνος πού θα δώσει μίαν ημέραν μακρινήν(...) την εικόνα του Παπαδιαμάντη, του πρώτου καί μοναδικού της εποχής μας, δεν πρέπει να χωρίσει ποτέ τον συγγραφέα από τον άνθρωπον (...). Ο Παπαδιαμάντης δεν είναι γραμματάνθρωπος, είναι ποιητής...".

Ο Γρηγόρης Ξενόπουλος : "Ο Παπαδιαμάντης (γράφει) δεν εψεύτηκε ποτέ, δεν εμιμήθη ποτέ, δεν έπροσποιήθη ποτέ, δεν εκιβδηλοποίησε ποτέ. Εκοψε μόνον ολόχρυσα νομίσματα από το μεταλλείον της ψυχής του, της αγνής καί αδιάφθορου (...). Η ψυχή του είναι καθαυτό η ρωμέικη λαϊκή ψυχή".

O Μιλτιάδης Μαλακάσης : "Πνεύμα θεού φυσούσε καί γεννούσε και ανάσταινε. Ανάσταινε πράγματα καί πρόσωπα... Είναι περισσότερο εκκλησιαστικός, παρά θρήσκος. Σοφός, αλλά γυμνωμένος από κάθε αγκάθι σοφίας. Είναι μέγας στην αληθινή σημασία της λέξεως. Είναι κλασικός. Ομοιος σε πολλά με τον Ντοστογιέφσκι, στερείται την εφευρετικότητα του μεγάλου Ρώσου καί σώζεται από το καθετί, που θα έκανε το έργο του ν'αρρωσταίνει ψυχές... Ποιητές και πεζογράφοι ελάχιστοι στο ανάστημα του".

H Μυρτιώτισσα : Ο Παπαδιαμάντης δεν είναι μόνον ο μεγαλύτερος διηγηματογράφος της εποχής του, αλλά και όλων των εποχών με ελάχιστα τεχνικά ,μέσα ανέβασε το έργο στην απόλυτη τελειότητα. Είναι ο πιό απλός, ο πιό ταπεινός, ειλικρινής συγγραφέας, που έβγαλε ο τόπος μας».

Ο Φώτος Πολίτης : "Ελλην γνήσιος καί συγγραφεύς ισχυρός εχάρισε σελίδας εξόχου αγνότητος και ηθικής ρώμης..." που αργότερα τον συνέδεσε με τον Σολωμό : "Μόνο ο Παπαδιαμάντης κι ο Σολωμός, γράφει, μας έδωσαν έργα με συνολική σύλληψη ζωής, λυτρωμένα από το τυχαίο και το επεισοδιακό".

O Πέτρος Χάρης : "αυτός έδειξε στον πεζό μας λόγο το δρόμο της αληθινής δημιουργίας, που είναι η πορεία του αληθινού ανθρώπου.

Ο Κωνσταντίνος Καβάφης : «Εις όσα έργα του εδιάβασα, μου έκανεν εντύπωσιν η περιγραφική του δύναμις. Με φαίνεται ότι είναι λαμπρά ασκημένος στης περιγραφής την τριπλή ικανότητα, το ποιά πρέπει να λεχθούν, το ποιά να παραληφθούν, και εις ποία πρέπει να σταματηθή η προσοχή».

O Κώστας Βάρναλης : «Τέσσαρα χρόνια ζήσαμε δίπλα στο μεγαλύτερο έλληνα διηγηματογράφο και κατά τη δίκαιη παραδοξολογία του Μαλακάση δίπλα στο μεγαλύτερο Ελληνα ποιητή. Τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη. Φτωχοντυμένος και συμμαζεμένος με τα γένια του και την ανθρωποφοβία του, απομωνομένος σταύρωνε τα χέρια του, έγερνε δίπλα το ιερατικό του κεφάλι και βυθιζότανε στα δημιουργικά του ονειροπολήματα, στην πραγματική ζωή. Απόφευγε να κοιτάει τον κόσμο. Τον εφοβότανε ; Ίσως. Είχε για βιωτικό του αξίωμα το λάθε βιώσας. Αυτός λοιπόν ο φτωχικός ο φοβισμένος, ο αμίλητος άνθρωπος του λαού, μας είχε επιβάλλει το σεβασμό χωρίς να το καταλαβαίνουμε. Όταν αυτός καθότανε πέρα ή διάβαζε, η φωνακλάδικη και ασεβέστατη παρέα μας χαμήλωνε τον τόνο για να μην τον ανησυχήσει». (Ζωντανοί άνθρωποι 1939).

Aναρωτιέμαι άν θα βοηθούσε τον κ. Δημητρακόπουλο να λύσει τις απορίες του, ο λόγος των δύο μεγάλων ποιητών μας που τίμησαν και δόξασαν την Ελλάδα με δύο Νόμπελ, του Οδυσσέα Ελύτη :

"...Nα πού βρίσκεται η αληθινή μαγεία του Παπαδιαμάντη. Δε ζητά να τεντώσει τα νεύρα μας, να σείσει πύργους και να επικαλεστεί τέρατα. Οι νύχτες του, ελαφρές σαν το γιασεμί, ακόμη κι όταν περιέχουν τρικυμίες, πέφτουν επάνω στην ψυχή μας σαν μεγάλες πεταλούδες που αλλάζουν ολοένα θέση, αφήνοντας μια στιγμή να δούμε στα διάκενα τη χρυσή παραλία όπου θα μπορούσαμε να 'χαμε περπατήσει χωρίς βάρος, χωρίς αμαρτία. Είναι εκεί που βρίσκεται το μεγάλο μυστικό, αυτό το "θα μπορούσαμε" είναι ο οίακας που δε γίνεται να γυρίσει, μόνο μας αφήνει με το χέρι μετέωρο ανάμεσα πίκρα και γοητεία, προσδοκώμενο και άφταστο. "Σα να 'χανε ποτέ τελειωμό τα πάθια και οι καημοί του κόσμου ..."

(Απόσπασμα από το βιβλίο του Οδυσσέα Ελύτη "Η Μαγεία του Παπαδιαμάντη" ).
Και στο Άξιον Εστί :

"Σκυλοκοίτες και νεκρόσιτοι κι ερεβομανείς
κοπροκρατούν το μέλλον.
Όπου και να σας βρίσκει το κακό, αδελφοί,
όπου και να θολώνει ο νους σας,
μνημονεύετε Διονύσιο Σολωμό
και μνημονεύετε Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη".

Και του Γιώργου Σεφέρη όταν έγραψε το 1943 ότι "O Παπαδιαμάντης είναι ο πιο μεγάλος πεζογράφος της νέας ελληνικής λογοτεχνίας" για να τον συγκαταλέξει λίγα χρόνια αργότερα (1952) μαζί με τον Κάλβο και τον Παλαμά ανάμεσα στους μεγάλους Έλληνες ποιητές (Δοκιμές, Γ') .

Όσο για τον απλοϊκό "φωτογράφο" του χωριού, τον δίχως ιδιαίτερους προβληματισμούς Παπαδιαμάντη, επιτρέψτε μου να παραθέσω ελάχιστα αποσπάσματα από το έργο του :

Η γενεαλογία της πολιτικής είναι συνεχής και γνησία κατά τους προγόνους. Η αργία εγέννησε τήν πενίαν. Η πενία έτικε την πείναν. Η πείνα παρήγαγε τήν όρεξιν. Η όρεξις εγέννησε την αυθαιρεσίαν. Η αυθαιρεσία εγέννησε τήν ληστείαν. Η ληστεία εγέννησε τήν πολιτικήν. Ιδού η αυθεντική καταγωγή του τέρατος τούτου. Τότε καί τώρα, πάντοτε η αυτή. Τότε διά τής βίας, τώρα, διά τού δόλου καί διά τής βίας. Πάντοτε αμετάβλητοι οι σχοινοβάται ούτοι οι Αθίγγανοι, οι γελωτοποιοί ούτοι πίθηκοι (καλώ δέ ούτω τούς λεγομένους πολιτικούς). Μαύροι χαλκείς κατασκευάζοντες δεσμά διά τούς λαούς εν τή βαθυζόφω σκοτία τού αιωνίου εργαστηρίου των (Χαλασοχώρηδες, 1892).

Περί των μοναστηρίων εις την Ελλάδα, όπου είναι και η μεγαλυτέρα θρησκευτική παρακμή και ηθική έκλυσις, πολλοί πολλά είπαν και έγραψαν, αλλ’ εγώ φρονώ ότι η μεγαλυτέρα αιτία της παρακμής των μοναστηρίων είναι η σκανδαλώδης ανάμειξις της Πολιτείας και των κοσμικών προσώπων εις τα καλογηρικά πράγματα (Καλόγερος, 1892)

Αλλά τι να είπει τις περί των αρχιποιμένων του περιουσίου λαού, αυτών οίτινες κουρεύουσι τα πρόβατα του Κυρίου, εις το πρότυπον βασίλειον; Αυτοί είναι οι μάλιστα υπεύθυνοι, και οι μόνοι, της παρούσης εκλύσεως. Αυτοί «χάριν μισθαρίου και δοξαρίου» δεν είναι οι απεμπολήσαντες πάσαν ανεξαρτησίαν, πάσαν αξιοπρέπειαν, εις την πολιτικήν εξουσίαν; Αυτοί δεν είναι οι περιορίσαντες πάσαν αυτών την ενέργειαν εις την επίδειξιν και εις το τελετουργικόν μόνον; Και μήπως εκτελούσι τουλάχιστον και τους τύπους μετ’ ακριβείας και ευσυνειδησίας; Τρέχουσιν εις τα μνημόσυνα κατά Κυριακάς, χαριζόμενοι εις την βλακώδη ματαιοφροσύνην αμαθών και χυδαίων ανθρώπων, ενώ γνωστόν είναι ότι τα μνημόσυνα κανονικώς γίνονται τα Σάββατα ή και τας καθημερινάς τας άλλας. Ανέχονται την περικοπήν όλων των ακολουθιών, καταργήσαντες σιωπηλώς παν τυπικόν εν τη εκκλησία. Αυτοί δεν είναι οι υπογράφοντες εγκυκλίους περί ορισμών και διατάξεων εκκλησιαστικών και είτα ασυστόλως πρώτοι αυτοί παραβαίνοντες τας εγκυκλίους εκείνας; Αυτοί δεν είναι οι τοσάκις εγγράφως απαγορεύσαντες πάσαν καινοτομίαν εν τη μουσική και είτα ηλιθίως ανεχόμενοι την θυμελικήν παρωδίαν, την καταρρυπάνασαν βαναύσως όλους τους ναούς της πρωτευούσης; Αυτοί δεν είναι οι δι’ εγκυκλίων μεν απαγορεύοντες την τελετήν γάμων και βαπτίσεων κατ’ οίκους, δι’ οχημάτων δε τρέχοντες προς τελετήν γάμων και βαπτίσεων εις οίκους; Αυτοί δεν είναι οι στέργοντες την πληθύν των ιερομονάχων ως εφημερίους εις τας πόλεις; Και διά τίνα λόγον θα εσυγχωρείτο ο γάμος εις τους ιερείς, αν οι ιερομόναχοι δεν ήσαν προωρισμένοι διά τα μοναστήρια, όπου έχουσι δώσει ευχήν αγνείας και φυγής του κόσμου; Αυτοί, οι δοκούντες ευπαίδευτοι, δεν είναι οι ανεχόμενοι ν’ ακούωσι τερατώδεις σολοικισμούς εν τη ιερά ακολουθία, και οι ίδιοι πολλάκις σολοικίζοντες ; Αυτοί δεν είναι οι προχειρίζοντες εις ιερείς τα αμαθέστατα, τα φαυλότατα στοιχεία, ενδίδοντες μάλλον εις την πίεσιν του χαμοθιού ή τω Θεώ πειθαρχούντες; Τις δύναται να πιστεύσει ότι αυτοί είναι χρημάτων κρείττονες και ότι δεν αληθεύει η περί σιμωνίας φρικώδης κατηγορία, όταν βλέπει τους αποθνήσκοντας εξ αυτών καταλείποντας βίον πολύν εις τους ανεψιούς; Και δεν είναι αυτοί, οι αρχιποιμένες του περιουσίου λαού του Κυρίου, οι περιερχόμενοι προς ενιαυσίαν κουράν τας κώμας και τας μονάς, όπου τηρούσιν εν ισοβαρεί αρμονία, ως δύο ισορρόπους δίσκους ζυγαριάς, γείτονας αλλήλων, την κοιλίαν και τον θύλακον; Και με τοιαύτας αρχάς, με τοιαύτα αισθήματα, με τοιούτον βίον, πώς είναι δυνατόν να ιθύνωσι καλώς τα της εν Ελλάδι Εκκλησίας; Και δεν είναι καιρός άρα να σκεφθεί η Μεγάλη του Χριστού Εκκλησία αν δεν συμφέρει ν’ αποσύρει από της εν Ελλάδι ανηλίκου αδελφής της το αυτοκέφαλον, το οποίον κατά συγκατάβασιν μόνον και υπό όρους παρεχώρησεν αυτή; (Ο Καλόγερος, 1892)

Ο «κοσμοκαλόγερος άγιος» της λογοτεχνίας μας αναφέρεται εν έτει 1896 και στον πολιτικό γάμο: «Χωρίς στεφάνι! Οπόσα τοιαύτα παραδείγματα!...
Αλλά δεν πρόκειται να κοινωνιολογήσωμεν σήμερον. Ελλείψει, όμως, άλλης προνοίας, χριστιανικής και ηθικής, διά να είναι τουλάχιστον συνεπείς προς εαυτούς και λογικοί, οφείλουσι να ψηφίσωσι τον πολιτικόν γάμον».
Με κριτήριο ότι «αι νεώτεραι όμως κοινωνίαι, αι χριστιανικαί, πρώτην βάσιν έχουσι το αδέσμευτον της θελήσεως, την απόλυτον ελευθερίαν του ατόμου» συνιστά να «μην είμεθα βάρβαροι, μη θέλωμεν να επιβάλωμεν βίαν εις τους ανθρώπους. Τάχα απαντάτε σήμερον πολλούς εγγάμους να είναι ευχαριστημένοι από την τύχην των, ή βλέπετε να είναι εύκολος ο γάμος, ως έπρεπε να είναι, ως επιούσιος κοινωνικός άρτος, ως θεμελιώδης θεσμός;».

Tω όντι δε αν υπάρχη τι λυπηρότερον, τολμώ ειπείν, της άκρας περί τα θρησκευτικά πράγματα ψυχρότης, ήτις επικρατεί εν Αθήναις, τούτο είναι η επίπλαστος και τυπική ευλάβεια, η άνευ τάξεως και κόσμου συρροή πολλού πλήθους εις τους ιερούς ναούς, κατά την εβδομάδα ταύτην και μόνην, ήτις έμεινεν ως μόνη ορθή διαμαρτύρησις και αντίφασις άμα της διαγωγής ημών των Ορθοδόξων χριστιανών λεγομένων. Το κατ' εμέ, λογικώτερους θεωρώ τους libres penseurs εν τη Εσπερία, τους διαρρήξαντες απλώς και καθαρώς πάσαν μετά της Εκκλησίας σχέσιν και συνάφειαν. ή ημάς αυτούς, οίτινες εξακολουθούμεν να πιθηκίζωμεν τα της χριστιανικής λατρείας άνευ πίστεως και χρηστού συνειδότος (Η Μεγάλη Εβδομάς εν Αθήναις, 1887),

{...} διότι ο ηρωισμός ούτε πατρίδα, ούτε εθνικότητα, ούτε θρησκείαν ιδιαιτέραν έχει · είναι μέγα τι και ένθεον δια το οποίον η ανθρωπότης έχει ανεγείρει μοναδικόν θρόνον, και το ανυψοί εκεί οπουδήποτε αν εμφανίζεται. Υποθέτομεν ότι ο μεγαλύτερος αδάμας, όστις θα κοσμήση τα νικηφόρα όπλα του γενναίου στρατού μας της κατοχής, είναι η τιμή ότι επολέμησαν ήρωες προς ήρωας.

Τότε μεν εις το Παρίσι είχεν ανακαλυφθή, ως φαίνεται, νέα γλώσσα, Ελληνική καλουμένη · σήμερον δε, όχι μία, αλλά περισσότεραι ελληνικαί γλώσσαι συγχρόνως έχουν επινοηθή · άλλη μας έρχεται από το Παρίσι, και άλλη επιδημεί ενθρονισμένη εδώ, εις τας Αθήνας · και όλαι λαλούμεναι, γραφόμεναι, και αναγινωσκόμεναι ανά Ελλάδα πάσαν και την άγλωσσον, ηχούσιν ως σύμμικτον είδος κάποφώλιον τέρας.

Δεν έπαυσαν τ' άχυρα και τα σκύβαλα του πολιτισμού να μας έρχονται διαρκώς με την πνοήν των ανέμων. Όλοι οι αργέσται και οι ζέφυροι και οι ιάπυγες μας φέρουν τ' απορρίμματα, τα καθάρματα των δογμάτων και των θεωριών, των μεθόδων και των τρόπων, των ηθών και των έξεων, από την Εσπερίαν.

Όταν ήμην παιδίον, μία γραία γειτόνισσα μοι υπηγόρευε μίαν των ημερών, γράμμα προς τον σύζυγον της εγγονής της, όστις εταξίδευεν ως λοστρόμος με τα καράβια.
- Γράψε, είπεν η γριά Φραγκούλαινα, το Αργυρώ είναι γκαστρωμένη, τριών μηνών, (δηλ. η σύζυγος του προς ον η επιστολή).
Εγώ έγραψα: "το Αργυρώ είναι γκαστρωμένη".
Όταν όμως απήτησε να της ξαναδιαβάσω, πριν το κλείσω, όλον το γράμμα, τότε έκαμε παρατήρησιν :
- Μη γράφης "γκαστρωμένη", είπε, δεν το γράφουν έτσι.
- Πώς να γράψω;
- Γράψε είναι παραβαρεμένη.
Εγώ έσβησα το "γκαστρωμένη", κ' έγραψα : "το Αργυρώ είναι παραβαρεμένη..."

Το μάθημα υπήρξε λίαν διδακτικόν. Καίτοι αγράμματη. η γραία μ' εδίδαξεν ότι, εις την ελληνικήν γλώσσαν, άλλως νοούμεν, άλλως ομιλούμεν, και άλλως γράφομεν.

Ίσως το ενδόμυχον ελατήριον της αρχαϊκής γραίας ήτο μία λεπτοφυεστάτη ανάγκη ευφημισμού. Αλλ' ιδού ότι ο ευφημισμός εκείνος επεκτείνεται και εις όλην την γλώσσαν, και καταντά, όπως ο χωρικός συστέλλεται να είπη "η γυναίκα μου", και λέγει "η νοικοκυρά μου, η φαμίλια μου" (το οποίον είναι επαινετόν άλλως), ούτω και οι γράφοντες να μη θέλουν να γράψουν λ.χ. απέθανε, αλλά απεβίωσε.

Όπως εν ζωντανόν σώμα δεν δύναται να ζήση δι' ενέσεων, τρόπων τινά, από κόνιν αρχαίων σκελετών και μνημείων, άλλο τόσον δεν δύναται να ζήση, ειμή μόνον κακήν και νοσηράν ζωήν, τρεφόμενον με τουρσιά και με κονσέρβας ευρωπαϊκάς. Έχει πολλάς ανάγκας και αδυναμίας η γλώσσα. Έχει την δεσπόζουσαν ανάγκην και την αδυναμίαν του νεωτερισμού. Φοβερά είναι του ξενισμού η επίδρασις. Είναι αναγκαιότατον κακόν, το οποίον ποτέ δεν απείργεται. Εάν κλείση τις την θύραν, θα εισέλθη δια των παραθύρων · εάν κλείση τα παράθυρα, θα εισδύση δια των ρωγμών και σχισμάδων · εάν στουπώση τις τας σχισμάδας, θα εισχωρήση αοράτως δι' αυτού του συμπαγούς σώματος της οικοδομής.

Υπάρχει και αλληλεγγύη, επί τέλους. Αδύνατον είναι γλώσσα ζωντανή, σύγχρονος, έχουσα πόθον και αξίωσιν να ζήση, να μη αισθάνεται βαθείαν την αλληλεγγύην αυτήν. Αλλ' η γλώσσα η Ελληνική έπρεπε να βλέπη μακράν, ως φάρον παμφαή, την λαμπράν αίγλην της αρχαίας, χωρίς να έχη τέρμα τον φάρον αυτόν. Ο φάρος οδηγεί εις τον λιμένα, δεν είναι αυτός λιμήν.

Πάλιν, τας γλώσσας τας νεωτέρας έπρεπε να τας έχη σύμπλους, χωρίς να ρυμουλκήται από καμμίαν εξ αυτών. Διότι αν ο νεωτερισμός είναι ανάγκη, δεν έπεται ότι πρέπει να το παρακάμνωμεν εις τον νεωτερισμόν. Το ζήτημα δεν είναι πώς να εμφορηθώμεν κατά κόρον από ξενισμούς, αλλά πώς να φέρωμεν αντίδρασιν, πώς να μετριάσωμεν την ανάγκην του ξενισμού. Χαλινού και όχι πτερνιστήρος η οργώσα φύσις έχει ανάγκην.

Ούτω, όπου ονομασίας καθαρώς νεωτερικάς δεν δυνάμεθα ν' αποφύγωμεν - οίον ονόματα, φράσεις, τρόπους εκφράσεων - οφείλομεν να τας υιοθετώμεν. Όπου όμως υπάρχει το αντίστοιχον, πολύ ευφωνότερον και κομψότερον εις την γλώσσαν μας, εκεί πρέπει το ελληνικόν να προτιμάται.

Άλλοι ήσαν οι νόμοι της ηθικής και της τιμιότητος τότε, και άλλοι είναι σήμερον; Ή άλλοι ήσαν δι' εκείνους και άλλοι δι' ημάς; Ας μη κάμωμέν τι δια του οποίου θα δώσωμεν αφορμήν εις άλλους να μας κατακρίνουν, ας μείνωμεν εις την έντιμον πενίαν μας, δια να μας βοηθή και ο Θεός.

O Aλέξανδρος Παπαδιαμάντης, έγραψε στην «Aκρόπολιν» του Γαβριηλίδη την 1η Iανουαρίου 1896 και τα ακόλουθα προβλεπτικά :

Eις οιωνός άριστος. Aλλά τις έβαλεν εις πράξιν την συμβουλήν του θειοτάτου αρχαίου
ποιητού; εκ της παρούσης γενεάς τις ημύνθη περί πάτρης;
Hμύνθησαν περί πάτρης οι άστοργοι πολιτικοί, οι εκ περιτροπής μητρυιοί του ταλαίπωρου
ορφανισμένου γένους, «του στειρεύοντος και ητεκνωμένου δεινώς σήμερον;»
?μυνα περί πάτρης δεν είναι αι σπασμωδικαί, κακομελέτητοι και κακοσύντακτοι επιστρατείες,
ουδέ τα σκωριασμένης επιδεικτικότητος θωρηκτά. ?μυνα περί πάτρης θα ήτο η ευσυνείδητος
λειτουργία των θεσμών, η εθνική αγωγή, η χρηστή διοίκησης, η καταπολέμησις του ξένου
υλισμού και του πιθηκισμού, του διαφθείραντος το φρόνημα και εκφυλίσαντος σήμερον το
έθνος, και η πρόληψις της χρεωκοπίας.
Tις ημύνθη περί πάτρης;
Kαι τι πταίει η γλαυξ η θρηνούσα επί των ερειπίων; Πταίουν οι πλάσαντες τα ερείπια. Kαι
τα ερείπια τα έπλασσαν οι ανίκανοι κυβερνήτες της Eλλάδος.

Το ερώτημα "γιατί στοιχειώνει τη σκέψη του Δ.Λ. ο συγγραφέας της Μετανάστιδος ; " πιστεύω πως ναι, θα παραμείνη αναπάντητο για τον κ. Δημητρακόπουλο.

Όμως την απάντηση για τον "μέθυσο γραφιά", έχει δώσει ήδη ο Δημήτρης Λιαντίνης στα Ελληνικά του:

"Πόσο φτωχότεροι θά' μασταν χωρίς τον Παπαδιαμάντη. Τον εκθέτη και τον παλμογράφο της εθνικής μας ψυχομετρίας. Εκεί που στην αρχή οι ποικίλοι σκιτζήδες τον είπανε απλοϊκό ηθογράφο".

Λουκία!!!

Εσύ δεν είσαι η κατάλληλη να κάνεις κριτική για το βιβλίο; Μα εσύ κατάφερες να δώσεις ράπισμα ηχηρότατο στο συγγραφέα. Κι ομολογώ πως καθόλου δε στενοχωρήθηκα, ίσα ίσα που θα συνυπογράψω ανεπιφύλακτα όσα έγραψες. Ή μάλλον, έγραψαν οι εκλεκτοί των γραμμάτων μας. Πώς μπορεί κάποιος να διαφωνήσει με την κρίση ενός Καβάφη, ενός Σεφέρη, ενός Βάρναλη και τόσων άλλων ιερών τεράτων της Λογοτεχνίας μας; Μόνο αν τους αγνοεί...

Κι αν κάτι με θλίβει στην περίπτωση αυτή είναι που μέσα από όσα ανέφερες επιβεβαίωσα την άποψη για το βιβλίο. Ένας ακόμη που αποφάσισε να καταπιαστεί με τον ήλιο αλλά κατάφερε τα παθήματα του Ίκαρου.

Ξέρεις τι θυμήθηκα διαβάζοντάς σε; Και διαβάζοντας και το υπέροχο ανθολόγιο των κριτικών για τον άγιο των ελληνικών γραμμάτων; Μια ιστορία του χωριού μου. Ίσως και επειδή το θέμα αφορά τον Παπαδιαμάντη... Και ίσως γιατί όταν συνέβη η ιστορία ήμουν βουτηγμένη στις δικές του σελίδες και με τα δικά του μάτια "φωτογράφιζα" την αλήθεια του μικρού μου κόσμου. Ο Παπαδιαμάντης, που ήταν ένας ακόμη λόγος που λάτρεψα τις διδασκαλίες του Λιαντίνη, ήρθε πολύ νωρίς στη ζωή μου. Ετών μόλις δέκα... Κι ας φαίνεται απίθανο λόγω του γλωσσικού ιδιώματος που χρησιμοποιεί. Νομίζω πως τον άνθρωπο αυτό που έγραφε με το αίμα της καρδιάς του, καρδιά χρειάζεσαι να τον προσεγγίσεις. Και καρδιά αγνή και καθαρή όσο μόνο οι μεγάλοι ποιητές έχουν και τα μικρά παιδιά. Θαρρώ όμως ότι ξέφυγα από το θέμα, επανέρχομαι λοιπόν στην ιστορία που μου θύμισες:

Σημειώνω εξαρχής πως δε θα μπω σε λεπτομέρειες γιατί περνάνε αραιά και πού και συγχωριανοί από το φόρουμ και δε θέλω να θίξω πρόσωπα. Ήταν που λέτε στο χωριό μας εκείνα τα χρόνια μια γυναίκα με το Γ κεφαλαίο, αληθινή κυρία. Χήρα από χρόνια και μεγάλωνε με περισσή αξιοπρέπεια τα παιδιά της. Δικαίωμα δεν έδωσε ποτέ σε κανέναν να την κακολογήσει πως αναζητά αντικαταστάτη του μακαρίτη. Έστω και αν αυτό μόνο κακό δεν είναι αλλά δικαίωμα κάθε ζωντανού ανθρώπου... Πάντως ξέρετε και τα ήθη των μικρών κοινωνιών. Και αυτά τα ήθη η γυναίκα αυτή δεν τα παραβίασε στο παραμικρό και ποτέ.

Η καταγωγή της δεν ξέρω από πού ήταν. Ξέρω μόνο πως γνώρισε τον άντρα της εκτός συνόρων σε μια άλλη χώρα. Και έχω την εντύπωση πως εκεί ήταν μεγαλωμένη, με άλλη κουλτούρα και άλλη παιδεία από τις συνομήλικές της στο μικρό χωριό μας.

Να όμως που κάποτε έτυχε και ένας άλλο συγχωριανός να χάσει τη σύντροφο της ζωής του. Ένας απλός άνθρωπος, χωρίς καμία μόρφωση, καλός - δε λέω - αλλά άνθρωπος του μόχτου. Ούτε γράμματα ήξερε ούτε καμία σχέση είχε με την κουλτούρα της γυναίκας που ανέφερα. Αυτός λοιπόν ο καλός άνθρωπος σαν χήρεψε, έκανε μια απλή σκέψη... "Μόνος εγώ, μόνη και εκείνη, γιατί να μην τη ζητήσω σε γάμο;"

Πώς να τον κακολογήσεις; Ένα διαμάντι αστραφτερό ήταν εκείνη η γυναίκα. Πού θα μπορούσε να βρει καλύτερη αντικαταστάτρια της γυναίκας του; Τον κόσμο να γύριζε ανάποδα δε νομίζω να εύρισκε καλύτερη. Δεν ήταν μόνο το έσω άγαλμα, ήταν και η εμφάνισή της αρχοντική. Λες και το έσκασε από κανένα παραμύθι με βασιλιάδες και βασίλισσες...

Έλα όμως τώρα και σκέψου. Όχι με το νου εκείνου του απλοϊκού ανθρώπου αλλά με βλέμμα αντικειμενικό. Θα μπορούσε ποτέ μια τέτοια γυναίκα να ταιριάξει και να συντροφέψει με τον ανθρωπάκο; Να πει τι μαζί του και τι να μοιραστεί;

Έτσι και ο συγγραφέας που ράπισες με την ανάρτησή σου, αγαπητή Λουκία. Από τη μια δεν μπορείς να τον παρεξηγήσεις που θαμπώθηκε από το φως του Λιαντίνη... Από την άλλη όμως; Πώς να μιλήσεις για έναν άνθρωπο φωτεινό σαν τον Λιαντίνη αν δεν καίει μέσα σου εξίσου φλόγα δυνατή; Αν δεν υπήρξες ο ίδιος πυροβάτης σε φλόγες σαν και αυτές που ο Λιαντίνης έσυρε το χορό και μάλιστα πρωτοχορευτής;

Για μια λοιπόν φορά ακόμη είδαμε το ίδιο έργο. Να καταπιάνονται με το Λιαντίνη και να τσουρουφλίζονται. Κρίμα για το Λιαντίνη, όχι όμως και για εκείνους που κάνουν τέτοιες αποκοτιές. Αυτοί το μόνο που εισπράττουν είναι τη δίκαιη τιμωρία. Την αποκατάσταση της ύβρης που διέπραξαν.

Πας, κύριέ μου, και καταπιάνεσαι με ένα μεγαθήριο της σκέψης και με έναν ωκεανό γνώσεων. Και δεν αναμετράς το δικό του μπόι και το δικό σου. Σαν να λέμε πως το μερμήγκι αποφάσισε να περιγράψει τον ελέφαντα... Μπορεί; Το μόνο που μπορεί - σύμφωνα με τη λογική - είναι να τον λιώσει ο ελέφαντας.

Και πας μετά και πιάνεσαι να τον κριτικάρεις κιόλας. Πού πας ξυπόλητος; Δε βλέπεις μπρος σου το ναρκοπέδιο; Εμ, για να το δεις χρειάζεσαι μάτια που να βλέπουν τέτοιες νάρκες. Το λιγότερο να τις βλέπουν. Να τις οσμίζονται. Και σαν παιδί απονήρευτο εκεί που πήγες και έμπλεξες παίρνεις τις νάρκες για τόπια και αρχίζεις τα παιχνίδια. Ποιος, ποιος λέω, σου φταίει, όταν η νάρκη σκάσει και τρέχεις όπου φύγει φύγει να συμμαζέψεις τα κομμάτια σου;

Είμαι σίγουρη πως ο συγκεκριμένος συγγραφέας από Παπαδιαμάντη δεν έχει ιδέα. Και πολύ περισσότερο ιδέα δεν έχει από όσα εσύ, Λουκία, σταχυολόγησες. Αλλιώς θα είχε τη σύνεση να μην κάνει τέτοια κουτουράδα.

Κι ακόμη πρέπει να πω ότι αυτό που έγραψε για τον Παπαδιαμάντη και το Λιαντίνη, μαρτυρά πως ούτε το Λιαντίνη ήξερε. Να πω την αλήθεια από τα λίγα αποσπάσματα που διάβασα από το δικό σου βιβλίο, είχα μείνει με την εντύπωση πως τον είχε παρακολουθήσει το Λιαντίνη. Λάθος μου. Γιατί πέρα από τις γραπτές αναφορές του ο Λιαντίνης, έκανε συχνότατες αναφορές στον Παπαδιαμάντη και στις διδασκαλίες του. Και δεν ήταν μόνο το τι έλεγε αλλά και το πώς τα έλεγε. Θέλω να πω (και το ανέφερα και παραπάνω σαν λόγο που λάτρεψα τις διδασκαλίες του) πως ήταν κάτι περισσότερο από έκδηλος ο θαυμασμός του Λιαντίνη για τον Παπαδιαμάντη που και αυτός ως ποιητή μας τον ανέφερε, κι ας ξενίζει ο όρος. Νομίζω όμως τα έχουμε ξαναπεί αυτά, για το πώς ο Λιαντίνης έβλεπε τους ποιητές. Ποιους δηλαδή αποκαλούσε έτσι. Όχι μόνο εκείνους που συνθέτουν στίχους αλλά που ποιουν έργα που αντιστέκονται στο χρόνο:

«Ποίηση έχουν όλα τα γραπτά που η νεράιδα του χρόνου δεν τους πήρε τη μιλιά.» (HOMO EDUCANDUS, σελ 147)


Και ειδικά για τον Παπαδιαμάντη, όποιος έχει μελετήσει το έργο του Λιαντίνη, δε δικαιούται να έχει καμία απορία για τις κρίσεις που εκφράζει. Έτι δε περισσότερο να εκτοξεύει το απαράδεκτο ερώτημα:

Παράθεση :

"γιατί στοιχειώνει τη σκέψη του ο συγγραφέας της Μετανάστιδος"!!!

Η απάντηση ειδικά για το θέμα αυτό υπάρχει στα ΕΛΛΗΝΙΚΑ του Δημήτρη Λιαντίνη, σελίδα 89:

Παράθεση :

"Έξω από σειρές ποιητών ή αστερισμούς. Είναι δύο άστρα λελυπημένα και σιγαλέα όπως θά 'λεγε ο Κάλβος. Ο Παπαδιαμάντης και ο Καβάφης.



Οι δύο αυτοί μακαντάσηδες της λύπης και της στέρησης προχώρησαν από τη μία γραμμή στην άλλη με τρόπο αποφασιστικό και νικητήριο. Ενώ, δηλαδή, ξεκίνησαν μέσα στην αντάρα του Βαλαωρίτη, πριν ακόμη φτάσουν στο μεσοστράτι της τέχνης τους άλλαξαν μεταβολισμό και βγήκαν στο γαλανό ξέφωτο του Σολωμού.

Στον Παπαδιαμάντη η μεταβολή δηλώθηκε με τη στροφή από το ρομαντικό μυθιστόρημα στο κλασικό διήγημα. Τα ρουμάνια της φαντασίας μετεξελίχτηκαν σε λυρικά τοπία εξαιρετικής καθαρότητας.

Στον Καβάφη {...}

Η μετάβαση των δύο από το βαλαωριτικό στο σολωμικό μοντέλο έγινε μ' έναν τρόπο που το αρχετυπικό του δείγμα υπάρχει στον Πλάτωνα. Είκοσι χρονώ ήταν ο Πλάτων όταν έκαψε τις τραγωδίες του και προχώρησε στη νέα έκφραση, ιδρύοντας ένα παγκόσμιο και μοναδικό είδος λογοτεχνίας: το φιλοσοφικό διάλογο.

Αλλίμονο αν είχε μείνει ο Πλάτων στην τραγωδία που στην εποχή του ήταν κιόλας νεκρή. Αλλίμονο, αν είχε μείνει ο Παπαδιαμάντης στα μυθιστορήματα."

Ιδού η απάντηση στον απορούντα συγγραφέα... Δια χειρός Λιαντίνη. Και ερωτώ ξανά:

Αυτός ο άνθρωπος μπήκε στον κόπο να διαβάσει Λιαντίνη και Παπαδιαμάντη πριν τους μαυρίσει με την πένα του;

Αν είχε διαβάσει, αφενός θα ήξερε την παρατήρηση του Λιαντίνη που παρέθεσα από τα ΕΛΛΗΝΙΚΑ και αφετέρου θα γνώριζε πως η Μετανάστις ήταν όχι μόνο ένα από τα μυθιστορήματα του Παπαδιαμάντη και που ο Λιαντίνης διαβάσατε τι έγραψε σχετικά:

"Αλλίμονο, αν είχε μείνει ο Παπαδιαμάντης στα μυθιστορήματα."

ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΛΙΑΝΤΙΝΗΣ

αλλά και το πρώτο του έργο. Κοινός νους λέγει πως το πρώτο έργο δεν είναι και το καλύτερο ενός ποιητή. Δε θα χρειαζόταν ούτε την παρατήρηση του Λιαντίνη για να αποφύγει το ατόπημα να χαρακτηρίσει έτσι έναν Παπαδιαμάντη. Κρίμα που στην περίπτωσή του δε βρέθηκε ο ανάλογος άνθρωπος με εκείνον που συγκράτησε κάποτε τον Ανδρέα Συγγρό από παρόμοια γκάφα:

"... τον παρομοιάζεις με το ζητιάνο του Αντρέα Συγγρού, που πήγε κάποτε να τον ελεήσει στην οδό Σταδίου, και τον προφτάξανε την τελευταία στιγμή:

- Τι κάνεις, άνθρωπε; Είναι ο Παπαδιαμάντης!"


Από τα ΕΛΛΗΝΙΚΑ (σελ. 108) και πάλι του Δημήτρη Λιαντίνη. Και αυτό φωνάζουμε και εμείς στον κύριο Δημητρακόπουλο:

Τι έκανες άνθρωπε; Παπαδιαμάντης είναι αυτός!

________________

Υ.Γ. Αγαπητή Λουκία, θερμά συγχαρητήρια που ανέδειξες το συγκεκριμένο θέμα. Ουσιαστικό και καίριο στο να μορφώσουμε άποψη για το βιβλίο αυτό. Κι ομολογώ ότι ψάχνοντας τα αποσπάσματα από το Λιαντίνη, έκανα μια απρογραμμάτιστη μεν αλλά εξόχως πλούσια σε αποτελέσματα εντρύφηση στο Δάσκαλο. Δέξου λοιπόν και τα προσωπικά μου ευχαριστήρια για το ερέθισμα της πνευματικής αναζήτησης...

Το ηχηρό ράπισμα στο βιβλίο το έδωσε ο Δημήτρης Λιαντίνης όχι εγώ Δανάη. Όσο για τον ήλιο που αναφέρεις, σου θυμίζω το τετράστιχο του Παλαμά.

"Στο βόρβορο ίσα απάνου ο ήλιος πέφτει
και λάμπει ο βόρβορος ως να είναι ηλιού σταυραδερφός
ο ήλιος και κει πάντα ήλιος δεν ξεπέφτει
μήτε κι ο βόρβορος αλλάζει. Δε γίνεται φως".

Ο Κυρ-Αλέξανδρος θα λάμπει εσαεί στο πνευματικό μας στερέωμα και κανένας βόρβορος δε θα αμαυρώσει τη λάμψη του. Όσο για τον συγγραφέα του βιβλίου, ας αποφανθούν οι ειδήμονες. Βιβλία για το Λιαντίνη σίγουρα θα γράψουν πολλοί ακόμα. Εμείς περιμένουμε τη μόνη, τη μοναδική φωνή που αν ακουστεί πολλών τα στόματα θα κλείσει. Περιμένουμε και ελπίζουμε να το κάνει το συντομώτερο. Για να ξημερώσει επιτέλους. Γιατί όπως λέει και η λαϊκή θυμοσοφία, όπου λαλούν πολλά κοκόρια ....

Εσύ το έδωσες, Λουκία. Προτέρημα η μετριοφροσύνη αλλά μέγιστο αγαθό η αυτογνωσία. Κάνεις τεράστιο έργο και σου αξίζουν συγχαρητήρια.

Λουκία, θα σου πρότεινα την ελπίδα σου να τη μεταθέσεις στο ανέλπιστο και στο άγνωστο του χρόνου (επειδή γράφεις για "συντομώτερο").
Αν η φωνή, που υπονοείς, μιλήσει για να κλείσει στόματα, έχει αποτύχει. Ναυάγιο. Για μένα το θέμα είναι θέμα αξιολογικών κρίσεων. Μπορούνε οι κρίσεις να είναι ουδέτερες και όσο γίνεται μακριά από κάθε υποκειμενισμό, τότε έχουν αξία, γιατί θα είναι αληθείς.
Μην ξεχνάς όμως ότι η αλήθεια συνήθως σκοτώνει. Ε!!! το είπε και ο Νίτσε. Ευτυχώς και έχουμε την τέχνη... Και εν προκειμένω θα πρέπει η φωνή συγγραφικά να είναι αληθής, αλλά έχει όρος μεγάλο της τέχνης να κατακτήσει και να ερμηνεύσει.

Πού καταλήγουμε;

Ακόμη είναι πολύ πολύ νωρίς να γράψει κάποιος για το Λιαντίνη. Υπομονή........ Ας διαβάσουμε πρώτα και ας μελετήσουμε σε βάθος όσα μας άφησε και όσα μέσα από τα βιβλία του διαπιστώνουμε πως κι εκείνος διάβασε και μελέτησε. Πώς αλλιώς;

Αν δεν κάνεις αυτό το δρόμο, αν δεν ακολουθήσεις τη μέθοδο που έλεγε κι εκείνος, ομφαλοσκοπίες και νεφελοκοκκυγίες θα γράψεις...

Ο χρόνος, ο χρόνος, ο χρόνος! Το είπε και το ξαναείπε. Ας περιμένουμε επιτέλους το χρόνο και το πλήρωμα...

Αγαπητέ μου Ηρακλή σε ευχαριστώ για τα καλά λόγια όμως αυτό που εγώ κάνω είναι το ελάχιστο. Προσπαθώ μέσα από το δικό μου δρόμο να φτάσω στην Αλήθεια του Δημήτρη Λιαντίνη. Και να την κάνω πράξη στην καθημερινότητά μου. Αυτό προσπαθώ με το μικρό μου ανάστημα. Τίποτα περισσότερο.

Αγαπητή Φωτεινή,

Είμαι ασφαλώς η τελευταία που θα μιλήσει για τον Δημήτρη Λιαντίνη που μελετώ και προσπαθώ να κατανοήσω μέσα από τα βιβλία του. Βρίσκομαι σε ένα χώρο που θεωρώ ιερό και θα ήταν ύβρις εκ μέρους μου να κάνω υποδείξεις και σχόλια για πράγματα που αγνοώ. Εγώ μία ανάβαση επιχειρώ σ'αυτό το όρος που λέγεται ΛΙΑΝΤΙΝΗΣ. Με σεβασμό, δέος και ταπεινότητα. Και με πλήρη συναίσθηση ότι τα όρη δεν κατακτώνται ποτέ ακόμα και αν φτάσεις στην κορυφή τους.