Μποναμάς για το Σωτήρη

Mε αφορμή τη δημοσίευση της Δανάης, προσθέτω λίγα επιπλέον στοιχεία για τον Ηριδανό που παρά τις κατά καιρούς αντιξοότητες, συνεχίζει την υπόγεια και υπέργεια πορεία του στην αττική γη. Τις πληροφορίες άντλησα από το βιβλίο ΗΡΙΔΑΝΟΣ ΤΟ ΠΟΤΑΜΙ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΠΟΛΗΣ που είναι έκδοση του Ταμείου Αρχαιολογικών Πόρων και Απαλλοτριώσεων και θα το βρείτε στα Πωλητήρια των Αρχαιολογικών χώρων. Στο βιβλίο γίνεται διεξοδική αναφορά στη χλωρίδα του Κεραμεικού με λεπτομερή χλωριδικό κατάλογο όπως και στην πανίδα (θηλαστικά, πουλιά, ερπετά, αμφίβια και ψάρια που επιβιώνουν σήμερα στην κοίτη του Ηριδανού).

Ο Ηριδανός ήταν ένας από τους τρεις ποταμούς που άρδευαν το λεκανοπέδιο των Αθηνών. Στην πραγματικότητα επρόκειτο για έναν ορμητικό χείμαρρο που άλλαζε συχνά κοίτη και πλημμύριζε με τις μεγάλες βροχοπτώσεις καθώς δεχόταν νερά από την Ακρόπολη, τον Άρειο Πάγο και την Πνύκα.

Κατά τους προϊστορικούς χρόνους ο ποταμός βρισκόταν εκτός κατοικημένης περιοχής, όχι όμως πολύ μακριά από τον οικισμό. Σταδιακά ο οικισμός άρχισε να επεκτείνεται προς τα βόρεια και δυτικά, επέκταση που επηρεάστηκε οπωσδήποτε και από την παρουσία του ποταμού: σε μια περιοχή άνυδρη όπως η Αθήνα, η ύπαρξη υδάτινων πόρων (πηγών, ρεμάτων υπέργειων και υπόγειων) ήταν καθοριστική για την εγκατάσταη των ανθρώπων.

Έτσι οι Αθηναίοι που κατοικούσαν στα βόρεια και δυτικά της Ακρόπολης είχαν κοντά τους το ρυάκι και μπορούσαν άνετα να προμηθεύονται πόσιμο νερό. Με την πάροδο των αιώνων τα πράγματα άρχισαν να αλλάζουν: ο μικρός οικισμός των προϊστορικών χρόνων έδωσε τη θέση του σε μια πυκνοκατοικημένη πόλη με στενούς δρόμους και άναρχη δόμηση.

Ο Ηριδανός που βρέθηκε να κυλά στη μέση της πόλης άρχισε να δέχεται λύματα με αποτέλεσμα να μετατραπεί σε βούρκο:

...Καλλίμαχος γελάν φησιν εις τις θαρρεί γράφειν τας των Αθηναίων παρθένους αφύσσεσθαι καθαρόν γάνος Ηριδανοίο, ου και τα βοσκήματα απόσχοιτ' αν. Εισί μεν νυν αι πηγαί καθαρού και ποτίμου ύδατος, ως φασιν εκτός τον Διοχάρους πυλών, πλησίον του Λυκείου.

(Ο Καλλίμαχος λέει ότι θα ήταν αστείο αν κάποιος τολμούσε να γράψει ότι οι κόρες των Αθηναίων αντλούν καθαρό νερό από τον Ηριδανό που ούτε τα ζώα δεν θα το έπιναν. Υπάρχουν βέβαια οι πηγές με καθαρό και πόσιμο νερό, καθώς λένε, έξω από τις πύλες του Διοχάρους, κοντά στο Λύκειο) (Στράβων ΙΧ, 397). Για το λόγο αυτό κάποια εποχή ο Ηριδανός καλύφθηκε και μετατράπηκε σε κλειστό αγωγό (τουλάχιστον στο δυτικό τμήμα της πόλης, στην Αγορά και στον Κεραμεικό).

Οι περισσότεροι Αθηναίοι ταυτίζουν τον Ηριδανό με παραπόταμο του Ιλισού. Οι μαρτυρίες όμως αρχαίων συγγραφέων και περιηγητών καθώς και τα αποτελέσματα της σύγχρονης έρευνας αποδεικνύουν ότι πρόκειται για δύο ποτάμια με διαφορετικές πηγές.

Ο Πλάτων, που ως Αθηναίος γνώριζε πολύ καλά την τοπογραφία της πόλης του, αναφέρεται στον Ηριδανό και τον Ιλισό ως τα δύο ποτάμια της Αθήνας που περιέβαλλαν την πόλη και την οριοθετούσαν από Βορρά και Νότο. Ως δύο ξεχωριστοί ποταμοί αναφέρονται και από τον Παυσανία ενώ ο Στράβων αναφέρεται στις πηγές του ποταμού που βρίσκονταν κοντά στο Λύκειο, δηλαδή στους νότιους πρόποδες του Λυκαβηττού.

Από το ίδιο βιβλίο λίγα λόγια για την ιστορία του ποταμού :

Το 1992 οι έρευνες που έγιναν στα πλαίσια των εργασιών για το Μετρό έφεραν στο φως το χαμένο Ηριδανό. Το γεωραντάρ που ερευνούσε το υπέδαφος στις οδούς Φιλελλήνων, Όθωνος και Μητροπόλεως εντόπισε την κοίτη του ποταμού σε βάθος 6 μέτρων. Στη συνέχεια οι ανασκαφές στη Βουλή, στη λεωφόρο Αμαλίας και στο Μοναστηράκι αποκάλυψαν τμήματα της κοίτης του.

Έτσι το puzzle της πορείας του ποταμού συμπληρώνεται σε γενικές γραμμές ως εξής: από τις νότιες υπώρειες του Λυκαβηττού ο Ηριδανός "κυλά" προς το Σύνταγμα και περνά από τη Βουλή. Στον Εθνικό Κήπο πιθανότατα ενισχύει με τα νερά του την πηγή Μπουμπουνίστρα.

Διασχίζοντας εγκάρσια την οδό Αμαλίας, στρίβει στην οδό Όθωνος και κατηφορίζει προς τη Μητροπόλεως. Από την πλατεία του Μοναστηρακίου μπαίνει στο Δημοπρατήριο, συνεχίζει προς την οδό Αδριανού, διασχίζει την οδό Ερμού και εμφανίζεται στον Κεραμεικό. Εκεί ρέει επιφανειακά για 150 μέτρα περίπου και μετά χάνεται κάτω από την οδό Πειραιώς.

Η μετέπειτα πορεία του είναι επίσης γνωστή: μετά την Πειραιώς στρέφει νότια και ενώνεται με τον Ιλισό. Σε όλη την πορεία του ο ποταμός ενισχυόταν από μικρά ρεύματα και χειμάρρους. Στον Κεραμεικό η επιφανειακή ροή του Ηριδανού συντηρεί ένα οικοσύστημα μοναδικό για το ιστορικό κέντρο της Αθήνας. Πρόκειται για ένα τμήμα του αττικού τοπίου το οποίο διατηρήθηκε χάρη στην προστασία του αρχαιολογικού χώρου. Κάθε άνοιξη στις όχθες του ποταμού οι πρασινόφρυνοι καταλαμβάνονται από αναπαραγωγικό οίστρο και αποθέτουν τα αυγά τους στα νερά του ποταμού.

Όπως λέει ο Αριστοφάνης στη Βατραχομυομαχία (στίχ.17-20)

Εγώ είμαι ο Ρήγας Φουσκομάγουλος, που πάντα μες στη λίμνη ζω τιμημένος απ' τους βατράχους, αφέντης και οδηγός τους. Ο κύρης μου ο Λασπάς μ' ανάστησε, σαν μ' ερωτολαχτάρα έσμιξε με τη Νερορήγισσα στου Ηριδανού τις όχθες.

Μέσα στο ίδιο το ποτάμι υπάρχει ένα είδος μικρού ψαριού, το κουνουπόψαρο, που κατά περίεργο τρόπο επιβιώνει μέσα σε τόσο λίγο νερό. Υδροχαρή φυτά (καλάμια κ.α.) και λογής αγριολούλουδα φυτρώνουν την άνοιξη γύρω από τις όχθες. Μέσα στα χόρτα κρύβονται χελώνες και ο χώρος αντηχεί από τα τιτιβίσματα των πουλιών που βρίσκουν εκεί καταφύγιο.

Θάμνοι και δέντρα συμπληρώνουν μια ειδυλλιακή εικόνα, τόσο που ο επισκέπτης ξεχνά ότι λίγα μέτρα πιο 'κει περνά η Ερμού και η πολύβουη Πειραιώς και νοιώθει ότι βρίσκεται ακόμη στο "κάλλιστον προάστιον".