Γιατί δε θα του πω φέτος χρόνια πολλά...

Είναι η γιορτή σου σήμερα. Εμείς δεν πρέπει να το ξεχνάμε. Ούτε να σε ξεχνάμε. Ή μήπως όχι;



Τον βρήκαμε; Χμ...

Μα, βρε Δάσκαλε, δεν είναι εκεί και μόνο το θέμα. Είναι και το άλλο. Και είναι φετινό και πρόσφατο. Και από άλλο δάσκαλο...

Βλέπεις εσύ μας μίλαγες για τ' αστέρια και δεν πρόκαμες τις λεπτομέρειες. Ίσως και γιατί τις έβρισκες άχρηστες.

Ήμουνα που λες προχτές και πάλι σε θρανίο. Να μάθω και να μάθω και να μάθω. Κι η μάθηση άφτερνη μαθές, όχι μόνο η τελειότητα.

Θέμα; Ναι... ο συγκεκριμένος δάσκαλος δίνει συγκεκριμένο θέμα. Δεν κάνει τα δικά σου αεροπλανικά, μα έχει να πει πράγματα. Βατά και προσγειωμένα αλλά σίγουρα απόσταγμα εμπειρίας και όχι θεωρίες του μπλα μπλα.

Θέμα λοιπόν της συνάντησης:

"Ο διαχωρισμός του προσώπου του συγγραφέα από το έργο"!

Και γενικότερα; Το διήγημα...

Ξέρω. Εσύ δεν έγραψες διήγημα. Εσύ έγραψες τη Γκέμμα. Κι έγραψες και στο Χάσμα Σεισμού πως:



Θυμάσαι; Θυμάσαι που μπέρδεψα τη μισοσβησμένη σελίδα; Την είπα 21 και είναι 24... Θυμάσαι και το τηλεφώνημα;

Ε, εκείνο που δε θυμάσαι, είναι τι ακολούθησε. Να ανασύρω τα μαργαριτάρια του έργου σου και να τα αρπάζουν τα αρπακτικά του διαδικτύου για τα βιβλία τους. Πώς γράφεται ένα βιβλίο; Αυτό τουλάχιστον, που το ρωτούσα πριν μήνες, το θυμάσαι;

Εγώ πάντως καθόλου δεν το ξέχασα. Πέρασαν οι μήνες και κόντρα στην ίδια μου τη φύση εξακολουθεί το ερώτημα να με βασανίζει. Και θα το μάθω, Δάσκαλε. Το χρωστάω αυτό στον εαυτό μου. Α, μην το πάρεις για προσβολή. Θυμάμαι - και πολύ καλά - τι είπες εσύ και τι έγραψες. Και για τα βιβλία και για τους συγγραφείς. Και για τους γραφιάδες.

Τώρα όμως είναι ο καιρός να χάσω εσένα και να βρω τον εαυτό μου. Κι αυτό, εσύ σίγουρα το ήξερες, λέγεται γραφή. Η γραφή, που όπως λέει ο καινούριος μου δάσκαλος, είναι συνδεδεμένη με το βίωμα. Και το βίωμα είναι αποτέλεσμα του βαθμού αυτοσυνειδητοποίησης. Άρα, μας λέει ο καινούριος δάσκαλος, η γραφή είναι εσωτερική διαδικασία συνειδησιακής αυτοσυνειδησίας.

Μην κοιτάς που για άλλους είναι η τέχνη του πατσγουόρκ. Έτσι κι αλλιώς η δική τους γραφή είναι του κοπτοράπτη, που έγραφε κάποτε ο Αλέξανδρος. Τέχνη όμως δεν είναι.

Και τώρα το κρίσιμο ζητούμενο. Γιατί σήμερα δε θα σου πω "χρόνια πολλά". Για να μη σε χαραμίσω. Να μη σε χαραμίζω άλλο πια. Δική σου η λέξη. Από το Ίδε ο Άνθρωπος... Εκείνο το μικρό "ευαγγέλιο" του Νίτσε που θέλησες να μας αφήσεις στα ελληνικά: (σελ. 22 )



Υπερφίαλο; Όχι, καθόλου. Εσύ ήσουν ο Λιαντίνης. Ή και είσαι. Λιαντίνης άλλος να γίνει δεν μπορεί. Δεν είναι αυτό το ιδεώδες του εσθλού που μας δίδαξες. Ο καθένας χρωστά να γίνει ο εαυτός του. Και να βρει τη βαθύτερη αλήθεια του. Κι αν καταφέρει αυτή την αλήθεια να την περάσει στη γραφή, τότε ναι, είναι και συγγραφέας. Γιατί η βαθύτερη αλήθεια που έχουμε μέσα μας είναι η τέχνη. Η τέχνη, που ο δικός σου δάσκαλος έλεγε πως την έχουμε για να μη μας συντρίψει η αλήθεια...

Τι είναι λοιπόν τελικά η γραφή;

Τι άλλο από την προσταγή του Νίτσε; Να βρούμε τον εαυτό μας...

Ναι, αλλά... το δικό μου ερώτημα, έστω και λαθεμένο, ήταν άλλο. Πώς γράφονται τα βιβλία. Και λέω λαθεμένο γιατί τα βιβλία δε λένε, τα βιβλία είναι. Και γιατί, όπως έλεγε ο Μπόρχες, ο συγγραφέας γράφει κάτι σε μια στιγμή κι έπειτα το παραλαμβάνουν οι αναγνώστες... κι έχουν πια όλο το χρόνο δικό τους.

Τι είναι λοιπόν ένα βιβλίο; Ένα νόμισμα... Και μια ανταλλαγή... Ο συγγραφέας το γράφει μα ο αναγνώστης το καταξιώνει. Ο κάθε αναγνώστης.

Κι εδώ αρχίζει το μάθημα. Της τελευταίας Παρασκευής. Τι είναι τα βιβλία και τι ήταν τα βιβλία...

Μέχρι το 18ο αιώνα, λέει ο καινούριος μου δάσκαλος, ο κόσμος έψαχνε τις καλές λέξεις και τα ρητορικά σχήματα. Να, όπως το Περί ύψους, του Λογγίνου... Ή ο "Γοργίας" του Πλάτωνα. Η "Ποιητική" του Αριστοτέλη. Οι "Βάτραχοι" του Αριστοφάνη.

Αργότερα όμως οι θεωρίες αυτές υποχώρησαν. Και ήρθε ο Ρομαντισμός του 18ου αιώνα... Τώρα ό,τι αξίζει είναι η ποιητική φύσις. Ο δημιουργός. Και ο συγγραφέας αποθεώνεται... Ο poeta vates.

Τέλη του 19ου επικρατεί ο θετικισμός. Επιστήμες όπως η Γλωσσολογία, η Κοινωνιολογία και η Ψυχολογία ακμάζουν και δίνουν νέα διάσταση στο ζήτημα της λογοτεχνίας και της ερμηνείας των κειμένων.

Κάπου εδώ αναδύεται και ο ρώσικος φορμαλισμός, η ουσία συγκεγκεντρώνεται στη λέξη - όχι τι θα πεις αλλά πώς θα το πεις... διότι στο κάτω κάτω όλα έχουν ειπωθεί και το μόνο που μένει είναι να τα πούμε με άλλον τρόπο.

Ακολουθεί ο δομισμός ή στρουκτουραλισμός. Το όλον των πραγμάτων. Η θεωρία του κτισίματος του κειμένου. Το σπας, το διαλύεις - για να το καταλάβεις - και μετά το ξανασυνθέτεις...

Παράθεση :

Πολλοί ασφαλώς θα θυμούνται την απήχηση που είχε γύρω στα 1970 το ιδεολογικό κίνημα του στρουκτουραλισμού, της ιδιαίτερης εκείνης μορφής του δομισμού που αναπτύχθηκε στη Γαλλία, με έναν από τους κύριους πρωταγωνιστές της τον Levi-Strauss. Ο δομισμός, θεωρία και μέθοδος ταυτόχρoνα, διαπέρασε όλους τους τομείς του γνωστικoύ πεδίου. Από το μαρξισμό, με το σχήμα “δυνάμεις παραγωγής/ σχέσεις παραγωγής”, το φροϋδισμό, με τη δομή “υπερεγώ/ εγώ/ υποσυνείδητο” του ψυχισμού, την ατομική φυσική, με την κατά τον Rutherford δομή του ατόμου ως μινιατούρα του ηλιακού συστήματος, μέχρι τη λογοτεχνία, με τη δομική σημαντική του A. J. Greimas, για να οδηγηθεί στη συστημική μέθοδο.

http://www.avgi.gr/NavigateActiongo.action?articleID=444932

Κι ερχόμαστε πια στη Νεοκριτική. Και στο Σεφέρη ερχόμαστε... Που είναι πρώτος που επιτελεί την κοπερνίκεια επανάσταση στην ερμηνεία των κειμένων. Γιατί στρέφει πια το φακό στον ... αναγνώστη! Και πρώτος αυτός μιλά για τον επαρκή αναγνώστη. Ο συγγραφέας χάνει πια οριστικά τη θέση του ως κέντρο βάρους. Και βρίσκει έδαφος η άποψη ότι τα πράγματα δεν υπάρχουν από μόνα τους, υπάρχουν μόνο ως σχέσεις.

Είναι αυτό που ο Φρόιντ το απέδωσε ως "οι λέξεις είναι μετριασμένη μαγεία". Και είναι η ψυχοκριτική που αναδεικνύει το περιεχόμενο ως αυτόνομο με νέα όμως οπτική:

Ο αναγνώστης γίνεται πια συνδημιουργός. Και επέρχεται ο "θάνατος" του συγγραφέα. Ή όπως είπε και πάλι ο Φρόιντ: "Η ποίηση είναι η βασιλική οδός προς το ασυνείδητο."

Ναι, σήμερα είναι η γιορτή του Δημήτρη Λιαντίνη. Κι εμείς αγαπάμε πολύ το Λιαντίνη. Φυσικά τον θυμόμαστε μια τέτοια μέρα. Όμως...

Όμως η παιδική ασθένεια της θεοποίησης του Λιαντίνη ανήκει πια οριστικά στο παρελθόν. Και όχι μόνο γιατί εκείνος το τόνισε ως προσταγή. Να τον χάσουμε και να βρούμε τον εαυτό μας. Ούτε γιατί η εμπειρία μας το φώναζε τόσον καιρό. Είναι η γνώση πια, η βέβαιη γνώση. Που εξηγεί και ερμηνεύει το συναίσθημα, το περίεργο συναίσθημα, όταν διαβάζεις Λιαντίνη.

Η ουσία δεν είναι στο Λιαντίνη. Ποιος ήταν, πού γεννήθηκε, τι βαθμό πήρε στο απολυτήριο γυμνασίου. Αυτά συνιστούν ρομαντισμούς ανεπίτρεπτους. Και παρωχημένες αντιλήψεις. Αντιλήψεις του 18ου αιώνα. Κι εμείς ζούμε στον 21ο.

Έχοντας μάλιστα κατά νου όσα ο Λιαντίνης είπε για το ρομαντισμό.

Ο Λιαντίνης δεν είναι ρομαντικός. Είναι κλασικός, θυμίζω. Και είναι λάθος τεράστιο να τον προσεγγίζουμε ρομαντικά. Τα αχ δάσκαλε και τα βαχ για τόσα χρόνια... Που έφτασαν σε βαθμό γελοιότητας. Περιστατικά και γεγονότα που απαξιώ και να τα αναφέρω πια. Με ενοχλούσαν τόσον καιρό μα ξεκάθαρη ερμηνεία δεν είχα. Τώρα ξέρω.

Η σημασία είναι σε μας. Στους αναγνώστες. Και στο ίδιο το έργο. Όχι στο δημιουργό. Τέρμα λοιπόν τα δακρύβρεχτα "χρόνια πολλά, Δάσκαλε".

Έχουν κι αυτά θέση αλλά μόνο στο βαθμό που τον ζήσαμε ως πρόσωπο. Κι όχι στη σχέση μας με το έργο του.

Το πόσο αλλοιώνει την εικόνα του έργου η λαθεμένη προσέγγιση, θα το δώσω παρακάτω με ένα διήγημα και το αληθινό περιστατικό που συνόδευσε την πρώτη μου επαφή μαζί του.

Το διήγημα που σας υποσχέθηκα. Του Κ. Θεοτόκη (1872 - 1923 ) :

Το διαβάσατε;

Ωραία λοιπόν...


Και έρχομαι τώρα στο ζητούμενο. Κάποιοι ίσως και να γνωρίζουν τον Θεοτόκη. Κάποιοι άλλοι όχι.

Προσωπικά μόνο το όνομά του ήξερα ως την περασμένη Παρασκευή που ο δάσκαλός μου αποφάσισε να μας διαβάσει αυτό το διήγημα καθώς ούτε και εκείνος το έκρινε σκόπιμο να μας μιλήσει πριν για το Θεοτόκη.

Το κείμενο όμως, το έργο, φρόντισε να το τυπώσει και να μας το μοιράσει σε φωτοτυπίες, ώστε ο καθένας εύκολο να έχει και το ξεφύλλισμα ως το τέλος πριν εκείνος φτάσει ως εκεί.

Η ανάγνωση, και έχει νόημα να το τονίσω, έγινε αφού πρώτα μας ανέπτυξε τη θεωρία που προανέφερα σχετικά με το διαχωρισμό του προσώπου του συγγραφέα από το έργο. Θεωρία ενταγμένη στο γενικότερο πλαίσιο της ερμηνείας των κειμένων.

Αξίζει επίσης να σημειώσω ότι ο δάσκαλός μας είναι κι εκείνος συγγραφέας, από τους γνωστούς και τους βραβευμένους. Δε θα αναφέρω το όνομά του καθώς και ανώνυμα καταθέτω εδώ τις απόψεις μου και δεν είναι και το κύριο θέμα μας ο συγκεκριμένος δάσκαλος.

Το τι ζητάω εγώ κοντά του και στο μάθημά του το έχω κιόλας δηλώσει. Να μάθω πώς γράφονται τα βιβλία... Και οι συμμαθητές μου το ίδιο. Με λίγα λόγια είμαστε μια ομάδα που έχουμε ψιλοαρχίσει να καβαλάμε το καλάμι πως μια μέρα θα γράψουμε κι εμείς ένα βιβλίο...

Διδάσκεται άραγε η τέχνη του συγγραφέα;

Ο καινούριος μου δάσκαλος λέει "ναι" .

Προς το παρόν πάντως ενδιαφέρεται να μας διδάξει πώς να προσεγγίζουμε τα κείμενα. Κι εδώ σίγουρα έχω πολλά να θυμάμαι και από όσα μαθήτεψα κοντά στο Λιαντίνη. Με τη γνώση και την εμπειρία που παρεμβλήθηκε και με την ωριμότητα του σήμερα.

Στα χρόνια που πέρασαν και σπατάλησα ανώφελα ίσως στο διαδίκτυο, μπλέχτηκα πολλές φορές σε παρόμοιες συζητήσεις. Και λέω σπατάλησα γιατί ελάχιστες φορές έτυχε απέναντι συνομιλητής με τεκμηριωμένη άποψη. Τις περισσότερες οι διάλογοι λάμβαναν το χαρακτήρα διαξιφισμών στο γήπεδο. Ή και σκόνταφταν στην παρατεταμένη σιωπή ανθρώπων που δεν έχουν κότσια να προβάλουν άποψη. Ή και δε διαθέτουν καν άποψη...

Φέτος όμως που πρόκειται να κλείσω τα πενήντα, και με αφορμή διάφορα γεγονότα, αποφάσισα πως χρειάζομαι να ανανεώσω το γνωστικό μου οπλοστάσιο. Με κλιτότητα, τάξη και φυσικά με μέτρο. Δεν την έχω ψωνίσει ακόμη πως ντε και καλά αξίζει τον κόπο να γεμίσω με το μελάνι μου μερικές ακόμη σελίδες. Ίσως και γιατί με καίει ακόμη ο λόγος του Λιαντίνη. Αλλά και ο εγωισμός να μην καταντήσω ένας ακόμη γραφιάς...

Κόντεψε μάλιστα ο εγωισμός αυτός να με πνίξει. Ως τελευταία στιγμή έλεγα πως δεν έχει νόημα να πάω στο σεμινάριο. Λίγο η αρμυρή τιμή, 550 € για 30 ώρες, λίγο η ώρα, αμέσως μετά το σχολείο... μα κατά βάθος ήταν ο δισταγμός και το τι γυρεύει η αλεπού στο παζάρι... Στα ιντερνέτια και πολύ της είναι, έτσι σκεφτόμουν.

Και τότε έγινε το μοιραίον. Όσο μοιραίο μπορεί να είναι που φέτος έλαβα την απόφαση να ζητήσω απόσπαση σε άλλο σχολείο, χιλιόμετρα μακριά από το σπίτι μου... Και για πρώτη φορά να βρεθώ σε σχολειό με οργανωμένη σχολική βιβλιοθήκη. Ε, δεν ήταν από κει και μετά καθόλου περίεργο που ζήτησα να αναλάβω την ευθύνη της λειτουργίας της. Κι ας ξοδεύω χρόνο που θα μπορούσα να τον έχω δικό μου.

Ανέλαβα λοιπόν τη βιβλιοθήκη και θέλοντας κάτι το ιδιαίτερο να προσφέρω κι εγώ έπιασα και έφτιαξα και μια διαδικτυακή λέσχη ανάγνωσης. Ψάξε από δω, ψάξε από κει για το στόλισμα του χώρου, βρέθηκα και στην ανακοίνωση για τα σεμινάρια. Και τσίμπησα... Να μην τσιμπήσω με το ψώνιο που με δέρνει;

Έπειτα όμως, σαν το καλοζύγισα το ζήτημα, έκανα πίσω. Κι άφησα την προθεσμία να περάσει χωρίς να στείλω αίτηση. Φάνηκα τυχερή και δόθηκε παράταση. Τελευταία μέρα υποβολής ήταν η μέρα των εκλογών. Υποβολή αίτησης και υποβολή γραπτών κειμένων ώστε να αξιολογηθεί ο κάθε υποψήφιος πως έχει τα φόντα να παρακολουθήσει τέτοιο σεμινάριο.

Τόσος στάθηκε ο δισταγμός μου που ολόκληρη την Κυριακή των εκλογών την πέρασα χτενίζοντας και σκαλίζοντας τα κειμενάκια μου και βγάζοντάς τα όλα άχρηστα... Με τα πολλά κατάφερα να στείλω το μέιλ μόλις ένα τέταρτο πριν εκπνεύσει η δεύτερη προθεσμία. Ένα τέταρτο πριν τα μεσάνυχτα.

Κάπως έτσι έγινε και βρέθηκα υποψήφια για το σεμινάριο. Ο δισταγμός όμως δισταγμός και όταν έφτασε η πρώτη μέρα για μάθημα ήμουν βέβαιη πως δε θα πάω. Σηκώθηκα λοιπόν και πήγα σαν κάθε μέρα στο σχολειό κι έτυχε μέρα που ανοίγω τη δανειστική βιβλιοθήκη. Ήρθαν τα πιτσιρίκια, διάλεξαν βιβλία, συμπληρώσαμε τα καρτελάκια και μετά... μετά είπα να δανειστώ κι εγώ ένα βιβλίο από τα καινούρια της παιδικής λογοτεχνίας. Χρέος είναι αυτό του εκπαιδευτικού να παρακολουθεί πάντα το παιδικό βιβλίο.

Ανάμεσα στα αμέτρητα βιβλία το μάτι μου έπεσε σε ένα μικρό γαλάζιο βιβλιαράκι. Στην "Ελισσώ και το χάρισμα του ήλιου". Το ξεφύλλισα, μου άρεσε, και τότε πρόσεξα το όνομα του συγγραφέα. Το ίδιο με της καινούριας μου διευθύντριας, μιας κοπελιάς που πολύ την πάω κι έχει κιόλας κερδίσει την εκτίμησή μου.

Ηλεκτρικό ρεύμα διαπέρασε τη σπονδυλική μου στήλη. Μπα, είπα, συνωνυμία θα είναι. Και όμως δεν ήταν. Σε λιγάκι μάθαινα από την ίδια πως πρόκειται για ταυτοπροσωπία.

- Δηλαδή, της είπα, με απροκάλυπτο θαυμασμό, είσαι συγγραφέας;

Έσκυψε με σεμνότητα το κεφάλι, να, βλέπετε που η εκτίμηση δεν είναι άδικη; και μου είπε "ε, όχι... ένα, δυο βιβλία έχω γράψει... "

Τι τα θες όμως και τι τα γυρεύεις; Το τυχαίο γεγονός λειτούργησε μέσα μου σαν καμπανάκι από τη μοίρα. Κι όταν λίγο αργότερα σχόλασα, ήρθα βολίδα στο σπίτι. Βούτηξα τα 550 ευρώ και έτρεξα στο σεμινάριο.

Ας μη γίνω συγγραφέας, ας γράψω έστω κι εγώ ένα δυο βιβλία... αυτός πια ήταν ο στόχος. Ταπεινός και προσγειωμένος.

Έτσι βρέθηκα τελικά να παρακολουθώ μαθήματα. Το πρώτο με αρκετή άρνηση... το δεύτερο όμως με ενδιαφέρον πηγαία ευχαρίστηση πως επιτέλους κάνω κάτι για μένα. Γιατί τελικά η γραφή είναι κάτι τελείως προσωπικό. Και είναι όπως λέει ο καινούριος δάσκαλος η αναζήτηση της βαθύτερης αλήθειας που κουβαλάμε μέσα μας.

Ο συγγραφέας δε χρωστά να γράψει για τους άλλους. Για τον ίδιο γράφει.

Από την ώρα όμως που θα βάλει τελεία, το έργο του ανήκει στους άλλους. Στους αναγνώστες. Κι εκεί αρχίζει ο δικός τους ρόλος. Ρόλος καθόλου παθητικός. Έτσι τουλάχιστον λένε οι σύγχρονες απόψεις που θέλουν τους αναγνώστες συνδημιουργούς.

Κι αυτό ακριβώς θέλησε προχτές να μας διδάξει διαβάζοντάς μας το διήγημα του Θεοτόκη. Να το ακούσουμε πρώτα και μετά να αναλάβουμε το δικό μας ρόλο.

Να όμως που τα πράγματα δεν έγιναν έτσι ακριβώς.

Πάνω που ο δάσκαλος ήταν έτοιμος να διαβάσει το διήγημα, έσκασε μύτη μια καθυστερημένη συμμαθήτρια. Δεν πρόλαβε να ακούσει τη θεωρία μα αυτό καθόλου δεν την εμπόδισε να αρχίσει τις παρεμβολές. Ναι, είναι φιλόλογος, αλλά εκεί είναι κι εκείνη μαθήτρια όπως όλοι μας.

Και ναι, ήξερε και το Θεοτόκη απέξω και ανακατωτά. Και όπως δήλωσε το συγκεκριμένο διήγημα ήταν το αγαπημένο της. Όλα αυτά καλά και άγια. Αλλά... υπάρχει και το αλλά.

Με το που άρχισε λοιπόν ο δάσκαλος την ανάγνωση, άρχισε κι εκείνη να πετιέται και να συμπληρώνει. Ποιος ήταν ο Θεοτόκης, ποια η εποχή του, τι συνέβαινε τότε στην Κέρκυρα, γιατί ήταν ξανθό το παιδί, τι είχε συμβεί με ένα παιδί στη ζωή του ίδιου του Θεοτόκη...

Ο δάσκαλος, να το πούμε κι αυτό, την ενθάρρυνε με τον τρόπο του και φυσικά εκείνη κατέληξε στο τέλος να μας κάνει πλήρη ανάλυση ακόμη και της τελευταίας τελείας...

Πάει. Η αυθεντική πρώτη επαφή με το διήγημα είχε πια χαθεί. Το ένιωσα τόσο έντονα που με πλημμύρισε θυμός. Μεγαλύτερος ίσως και από το θυμό του ήρωα, του Κουκουλιώτη, που απλώσαν χέρι πάνω στα "χτήματά του".

Θα μου πεις, σιγά μωρέεεεεε. Αντί να πεις κι ευχαριστώ που σε βοήθησε στραβάδι να καταλάβεις καλύτερα τι άκουσες, έχεις και το θράσος να διαμαρτύρεσαι;

Ναι, το έχω. Και δεν ξέρω αν είναι θράσος. Σίγουρα όμως έχω την αίσθηση πως τελικά επαναλήφθηκε η σκηνή του διηγήματος, και η γέννα ενός παιδιού που ήταν των άλλων και καθόλου δικό μου.

Ο Ελύτης λένε πως θεωρούσε την ποίηση συνουσία επ' άπειρον. Αυτό όμως που το σεμινάριο μου έμαθε κιόλας είναι πως και ο αναγνώστης χρωστάει να συνουσιαστεί με το κείμενο.

Ο Λιαντίνης βέβαια θα είχε εδώ να μας πει ότι ο μεν δημιουργός παίρνει μέρος στη σφαγή από πρώτο χέρι και ο αναγνώστης από δεύτερο... (δείτε περισσότερα εδώ)

Άλλο όμως δεύτερο και άλλο τρίτο. Εκεί πια το καταντάμε οίκο ανοχής και το έργο σαν τις κοινές γυναίκες. Έτσι ένιωσα κι εγώ μπροστά στο αριστούργημα του Θεοτόκη. Παραξενιά; Πέστε το κι έτσι. Αυτή πάντως είναι η δική μου αλήθεια. Και σας θυμίζω πως αυτή η αλήθεια είναι το τελικό ζητούμενο του καθενός που γράφει...