Η τελευταία άνοιξη... βαστάζοντας Επιτάφιο και Ανθεστηριώνα

Δέκα χρόνια σήμερα από κείνο το τελευταίο πρωινό της πρώτης μέρας της Άνοιξης... 1η Μαρτίου 2008 - επιστροφή - 1η Μαρτίου 1998...

Αναστροφή της μνήμης και ημέρωση αναμνήσεων.


"Αργώ" που λάμνει αντίστροφα και ανεπίστροφα στο χρόνο... ακροβατώντας στο "αίνιγμα του τρόπου σου", κείνη την τελευταία άνοιξη που μας άφησες... Την άνοιξη του '98.

Παράθεση :

"Κοιτάχτε, θάνατος και γέννηση μαζί. ...

Κι έρχομαι, βέβαια, στην περίπτωση πια την αποθεωτική, στους Ελεύθερους Πολιορκημένους, που εκεί φαίνεται ότι πια το ποίημα για την επανάσταση, για το '21, για το σηκωμό είναι οι Ελεύθεροι Πολιορκημένοι. Το ξέρουμε αυτό... Οι ελεύθεροι πολιορκημένοι ποιοι είναι; Οι Μεσολογγίτες. Είναι πολιορκημένοι. Οι πασάδες τους έχουν σ' εκείνη τη φοβερή μέγγενη. Στο τέλος θα φάνε τα ψόφια άλογα, θα φάνε τα ποντίκια, θα φάνε τα φύκια. Μόνο ανθρώπινα πτώματα δε φάγανε. Και, κοιτάτε συγκυρία, γιορτάζεται η Έξοδος μεθαύριο, το Σάββατο. Αυτό συνέβη στις 10 του Απρίλη και η γέννηση του ποιητή στις 8, σαν κάποια οικονομία να 'φερε τόσο κοντά.

Είναι πολιορκημένοι, διότι πολιορκούνται. Είναι πολιορκημένοι; Όχι. δεν είναι, μας λέει ο ποιητής. Είναι ελεύθεροι. Γιατί είναι ελεύθεροι; Γιατί τους λένε οι πασάδες, ο Ιμπραήμ και ο Κιουταχής, παραδοθείτε, παραδώστε και τα όπλα, να φύγετε, να ζήσετε. Κοιτάτε την άνοιξη, έξω, που λαμποκοπάει, τα λουλούδια, οι μοσχοβολιές... Όλ' αυτά.

Έστησ' ο Έρωτας χορό με τον ξανθόν Απρίλη.

Ο πιο ωραίος στίχος της νεοελληνικής ποίησης, αυτός ο 15σύλλαβος! Δεν θα βρείτε ωραιότερο.

Να φύγετε, λοιπόν. Να ζήσετε, να μη χάσετε τη ζωή, τούτη τη γλυκιά ώρα.

Ο Πειρασμός, ε! Ο περίφημος στίχος:

Όποιος πεθάνει σήμερα χίλιες φορές πεθαίνει.

Αυτοί, όμως, δεν δέχονται να παραδώσουν τα όπλα και το κάστρο. Ηθικά μένουν ελεύθεροι. Ενώ είναι πολιορκημένοι, είναι ελεύθεροι στην ουσία, ηθικά.

Νάτη, πάλι, η κόψη του σπαθιού. Και πού θα κριθεί η όλη διαδικασία; Στη φοβερή στιγμή της Εξόδου. Εδώ έχουμε κυριολεκτικά την κόψη του σπαθιού. Στην Έξοδο θα κριθεί το τι θα γίνει, εκεί που ξέρετε πως από 20.000 θα σωθούν μόνο λίγοι. Μ' αυτή την έννοια λέμε ότι η πρόταση, ο στίχος

Σε γνωρίζω από την κόψη / του σπαθιού

είναι φιλοσοφικός στίχος και εκφράζει κ' ένα νόμο που ερμηνεύει όλα τα φαινόμενα της φύσης. Εδώ απάνω οικοδομεί την έννοια της Ελλάδας, να μας δείξει γιατί ο πολιτισμός της Ελλάδας είναι μοναδικός, γιατί υπάρχει αυτή η αιώνια διάρκεια, γιατί όλοι οι άνθρωποι στο σύγχρονο πολιτισμό ελάβανε τις αξίες και τις έννοιες. Γιατί τέτοια υπήρξε η πορεία της Ελλάδας: πορεία επί ξυρού ακμής...."

Δημήτρης Λιαντίνης, ομιλία στη Ζάκυνθο στις 8/4/1998, πηγή Επτανησιακά Φύλλα

Εκείνη την άνοιξη, την τελευταία... Τίποτα δε μαρτυρούσε τη μεγάλη απόφαση... Τίποτα, πως δε θα σε ξαναδούμε ακριβέ μας. Εσύ όμως γνώριζες. Είχες λάβει την τελική σου απόφαση. Το ξέρουμε πια. Και όμως καρτέρεψες και ήπιες στάλα στάλα την εαρινή συμφωνία. Μέχρι και την τελευταία ρανίδα... Ρονιές στα φυλλοκάρδια σου οι εμορφιές της άνοιξης. Άνοιξη πάλι και σου τραγουδώ με τη φωνή του λαού, που τόσο αγάπησες:


Τι έρωτας, τι θάνατος... Δεν είχες να διαλέξεις! Σαν έτοιμος από καιρό, σαν θαρραλέος. Την "Αλεξάνδρεια" που αξιώθηκες αποχαιρετούσες όλη εκείνη την τελευταία άνοιξη... Μα ποιος να το ξέρει, και πώς να το καταλάβει; Που εσύ ανθεστηριώνες κράδαινες στο ένα σου χέρι και επιτάφιους στόλιζες ήδη με το άλλο...

Οδοιπορικό στην τελευταία άνοιξη ανοίγουμε σήμερα. Να το βαδίσουμε αντάμα με το λόγο σου. Και της απορίας μας πάντα τα μεγάλα ερωτηματικά...

ΣΗΜΕΙΩΣΗ: Ο πίνακας είναι του Βαν Γκογκ. Από το εξαίρετο σάιτ Περί - Γραφής. Από εκεί και η ακόλουθη σημείωση για τον Βαν - Γκογκ που σαν σήμερα γεννήθηκε πριν από 205 χρόνια...

Παράθεση :

27 Ιουλίου, μέρα Κυριακή, ο Βίνσεντ κατευθύνεται, όπως τόσες άλλες φορές, στα σταροχώραφα. Δεν έχει μαζί του ούτε πινέλα, ούτε καβαλέτα, ούτε μουσαμάδες. Μόνον ένα περίστροφο για να χτυπήσει κοράκια.

Σε μια στιγμή απελπισίας, το στρέφει στον εαυτό του. Τραυματισμένος βαριά, καταφεύγει στο γιατρό Γκασέ. Εκείνος διαπιστώνει με θλίψη, πως δε μπορεί ν' αφαιρέσει τη σφαίρα.

Το επόμενο πρωΐ, φτάνει ο Τεό και τονε βρίσκει να καπνίζει ήρεμα τη πίπα του. Περνάνε όλη τη μέρα μαζί, κουβεντιάζοντας ήσυχα-ήσυχα, συμφιλιωμένοι. Το βράδυ ξαπλώνουνε κοντά-κοντά. Γύρω στις μιάμιση τη νύχτα της 28ης Ιουλίου, ο Βίνσεντ Βαν Γκογκ ξεψυχά, στα χέρια του αγαπημένου του αδερφού.

Αξίζει να σημειωθεί, πως εν ζωή, δε πούλησε μήτ' ένα πίνακά του!

Ο πίνακας, ο πίνακας με το κυπαρίσσι, αν δε λαθεύω, υπάρχει ενσωματωμένο στο βίντεο που ο Δημήτρης Λιαντίνης δημιούργησε για την διάλεξή του "Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΘΕΩΡΗΣΗ ΤΟΥ ΘΑΝΑΤΟΥ"...

Αγαπητή Διώνη, έξοχη η ματιά σου στη σχέση του πίνακα του Βαν Γκογκ με το ποίημα του Δημήτρη Λιαντίνη. Και δε λαθεύεις καθόλου σχετικά με το βίντεοτης Φιλοσοφικής Θεώρησης του θανάτου. Ο πίνακας αυτός βρίσκεται πράγματι εκεί, ακριβώς στο σημείο 1 ώρα και 45 δεύτερα από την έναρξη.

Είναι μάλιστα το σημείο όπου ο Λιαντίνης προσφέρει το περίφημο φάρμακο για το φόβο του θανάτου. Είναι δηλαδή η στιγμή που εξηγεί ότι για να νικήσουμε το φόβο μας για το θάνατο θα πρέπει να νικήσουμε τον εγωισμό μας και να νιώσουμε ένα με τη φύση... Να δούμε πως ο θάνατος είναι πανεπίσκοπος νόμος της... Και πως είμαι κι εγώ μία μονάδα της φύσης, "όπως ένα κυπαρίσσι"...

Αξίζει πράγματι εδώ να ανοίξει κανείς το σύνδεσμο από το σάιτ Περι-γραφής και να μελετήσει το άρθρο για τον Βαν Γκόγκ. Τότε και μόνο θα μπορέσει να συλλάβει το γιατί ο Λιαντίνης αυτόν ακριβώς τον πίνακα παρέθεσε σε εκείνο το σημείο του βίντεο. Ειλικρινά δε νομίζω ότι υπάρχει άλλος πίνακας στον κόσμο και άλλος ζωγράφος που θα μπορούσε να αποδώσει πιο έξοχα το φάρμακο για το φόβο του θανάτου. Τόσο για τις λεπτομέρειες της ζωής του Βαν Γκογκ όσο και για το εικονιζόμενο θέμα. Αντιγράφω χαρακτηριστικά από το σάιτ αυτό:

Παράθεση :

"Το κυπαρίσσι είναι όμορφο ως ξύλο και στις αναλογίες μοιάζει με αιγυπτιακό οβελίσκο. Και το πράσινο έχει έναν ιδιαίτερο χαρακτήρα. Είναι ένας μαύρος λεκές σ' ένα ηλιόλουστο τοπίο. Αξίζει να τα δει κανείς εδώ, μπροστά στο γαλάζιο ή καλύτερα μες στο γαλάζιο να υψώνουν τις σιλουέτες τους σαν τις μαύρες φλόγες ενός εφιάλτη".

Είναι λοιπόν το κυπαρίσσι το σκοτάδι, το μαύρο, η αντίθεση στο φως. Ειδικά στο συγκεκριμένο πίνακα, με τα σταροχώραφα να οργιάζουν τριγύρω το εκτυφλωτικό τους φως, η αντίθεση γίνεται ακόμη πιο έντονη. Η φλόγα του εφιάλτη, λόγια του ίδιου του ζωγράφου είναι αυτά, έτσι βλέπει τα κυπαρίσσια, γίνεται εδώ ακόμη πιο τρομακτική.

Αξίζει ακόμη να προσέξουμε τη λεπτομέρεια με τα σταροχώραφα. Το σιτάρι είναι το φυτό εκείνο που συμβολίζει τη Δήμητρα, τη θεά της γεωργίας... Για τη Δήμητρα και το Δημήτρη Λιαντίνη, τη σχέση δηλαδή των ονομάτων, έχουμε γράψει και παλιότερα. Όπως όλοι γνωρίζουμε τη σχέση αυτής της θεάς με τον "κάτω κόσμο". Το αέναο φαινόμενο της γέννησης και του θανάτου.

Και ακόμη πρέπει να προσέξουμε το απόσπασμα της Διώνης. Ο Βαν Γκόγκ μέσα σε σταροχώραφα διάλεξε να φυτέψει εκείνη τη σφαίρα στον εαυτό του. Ο πίνακας μάλιστα αυτός, που επιγράφεται επίσημα ως Wheat field with cypresses, δηλαδή Σταροχώραφο με Κυπαρίσσια, δημιουργήθηκε από τον Βαν Γκογκ το Σεπτέμβρη του 1889. Λίγους μόλις μήνες πριν δώσει τέλος στη ζωή του. Όπως αντίστοιχα δημιούργησε και ο Λιαντίνης το δικό του ζωντανό πίνακα, το βίντεο της Φιλοσοφικής θεώρησης του θανάτου... Συγκεκριμένα το Μάρτη του 1997.

Ίσως και γι' αυτό, το Περι-γραφής ονομάζει τον πίνακα:


Ο δε Λιαντίνης τον επιγράφει στο δικό του βίντεο ως:




Είναι ένας δρόμος που οδηγεί στο απολυτήριο μάθημα για την αλήθεια. Και εδώ πάλι θα διευκολύνει πολύ το σημείωμα του Περι-γραφής για το πώς έβλεπε ο Βαν Γκογκ το θέμα αυτό. Και ποιο ρόλο απέδιδε στη ζωγραφική καθώς και ποια ήταν η σχέση του με τη φύση. Αντιγράφω χαρακτηριστικά:

Παράθεση :

"Δε πρέπει ν' ακούμε τόσο τη γλώσσα της ζωγραφικής όσο τη γλώσσα της φύσης".

Το ίδιο αίτημα δεν ύψωσε και ο Λιαντίνης; Να διδασκόμαστε από τη φύση; Και το ίδιο δεν πρόβαλε ως φάρμακο για το φόβο του θανάτου; Να δω τον εαυτό μου:



Σε κάποια από τα γράμματά του, ο Λιαντίνης εννοώ, θυμόμαστε πως έγραψε για κάποια περίοδο της ζωής του "πως αγαπούσε πιότερο ένα δέντρο από ένα άνθρωπο"... Το δέντρο του Λιαντίνη ήταν ευκάλυπτος. Και η περίοδος, ήταν η περίοδος που ήταν νεοσύλλεκτος στο στρατό. Μαζί με το φίλο του, το αδέρφι του, το Μίλτο. Απρίλη του 1968, αναφέρει το γράμμα εκείνο ως ημερομηνία. Σαράντα χρόνια από σήμερα. Τριάντα από την τελευταία άνοιξη του Λιαντίνη. Έχει κι αυτό το νόημά του σε τούτη τη μελέτη που ξεκινήσαμε. Για τον Επιτάφιο και τον Ανθεστηριώνα. Κι θέλετε, για τον Έρωτα που τέτοια εποχή στήνει χορό με τον ξανθόν Απρίλη. Είναι η άνοιξη η εποχή που η φύση αναγεννιέται:

Παράθεση :

Έστησ’ ο Έρωτας χορό με τον ξανθόν Απρίλη,
κι η φύσις ηύρε την καλή και τη γλυκιά της ώρα,
και μες στη σκιά που φούντωσε και κλει δροσιές και μόσχους
ανάκουστος κιλαϊδισμός και λιποθυμισμένος.

Διονύσιος Σολωμός «Οι Ελεύθεροι Πολιορκημένοι», Γ΄, 6. 1-4. Ποιήματα. Ίκαρος, 1961. 243.

Μα είναι η άνοιξη και η εποχή που μας θυμίζει ότι για να υπάρξει ζωή, πρέπει να υπάρξει και θάνατος. Δίδυμοι αδελφοί και οι δύο όψεις του αυτού νομίσματος είναι ο έρωτας και ο θάνατος. Έτσι θα γράψει ο Λιαντίνης. Και έτσι θα ζήσει ο Λιαντίνης. Δε γράφει παρά μόνο όσα έζησε... την αλήθεια...

Την άνοιξη, την τελευταία άνοιξη, πόσα άραγε έζησε και είδε; Θα μπορέσουμε εμείς, δέκα χρόνια μετά, να δούμε έστω και λίγα σε τούτο το οδοιπορικό που κινήσαμε;

Προς το παρόν ο πίνακας του Βαν Γκογκ μας δίδαξε πολλά... Τόσο που λέω να τον τυπώσω και να τον κρεμάσω σε μια γωνιά του σπιτιού μου, να τον βλέπω την κάθε μέρα και την κάθε στιγμή. Να μην ξεχνώ. Να μη λησμονώ.


____________

Και ένα τελευταίο... Σας είπα να μην εμπιστεύεστε το Σαν Σήμερα της ΕΡΤ. Για μια ακόμη φορά, μαντάρα τα έκαναν... Όχι στις 3 του Μάρτη, μα στις 30 γεννήθηκε ο μεγάλος Ολλανδός ζωγράφος, ο Βίνσεντ Βαν Γκογκ. Το αναφέρει και στο Περι-Γραφής και στη Βικιπαίδεια.

Μια επισήμανση.
Το κυπαρίσσι του Vincent van Gogh, του μεγάλου ολανδού μεταΐμπρεσσιονστή ζωγράφου, ο οποίος έζησε από το 1853 μέχρι τις 29 Ιουλίου 1890 (αυτές είναι οι πραγματικές ημερομηνίες της ζωής του, είναι αρσενικό. Πρόκειται για τον πίνακα Cornfield with Cypresses (National Gallery, London), τον οποίο φιλοτέχνησε στο άσυλο St Remy κοντά στη πόλη Arles, όπου εθελουσίως είχε καταφύγει από το 1889.
Ως γνωστό υπάρχουν και τα θηλυκά κυπαρίσσια με αντίστροφη φορά των κλαδιών και φυλλώματος.
Δύο θηλυκά κυπαρίσια, γνωρίζω, είχε φυτέψει με τα ίδια του τα χέρια ο Λιαντίνης στο χώρο που δημιούργησε και πολύ αγάπησε πριν 20 χρόνια. Οι προληπτικοί γείτονες βαρυγκομούσαν, εκείνος όμως τα καλημέριζε κάθε πρωί, όπως ακριβώς με την ίδια χαρά καλημέριζε και τη μυγδαλιά του, λίγο πιο κάτω, και άφηνε τους άμυαλους να χτυπάνε ξύλο μπροστά στην υποψία του παντεπίσκοπου φυσικού νόμου του θανάτου.
Έτσι ζούσε, με φίλο το θάνατο, όταν θα ερχότανε αναγκαία, και έτσι ήθελε να ζουν και οι άνθρωποί του.

Ευχαριστούμε θερμά, Φωτεινή, για τις τόσο ενδιαφέρουσες πληροφορίες. Ετοιμάζουμε ένα σχετικό βιντεάκι για το θέμα του πίνακα του Βαν Γκογκ. Και επίσης, όπως θα διάβασες, έχουμε σκοπό όλη τούτη την άνοιξη να κάνουμε οδοιπορικό αφιερωμένο στο Δάσκαλο. Με το μέτρο πάντα που μας αναλογεί. Γι' αυτό και η βοήθεια από όλους όσους γνωρίζουν λεπτομέρειες όπως και αυτές που μας ανέφερες, είναι πολύτιμη.

Τι περίεργο...
Απο όταν έμαθα για το μύθο του Κυπάρισσου, του όμορφου νέου που γέμισε θλίψη απο το χαμό του αγαπημένου του ελαφιού αγάπησα την κυπάρισσο ως δένδρο όσο δεν περιγράφεται...
Έτσι λυγερή και φινετσάτη καθώς στέκει μας ενώνει με τον ουρανό...Ω ναι...
Και η αντοχή της στην πέτρα και το φως το δυνατό είναι αξιοθαύμαστη.
Και αποφάσισα ο ίδιος απο ηλικία τρυφερή να στοιχίσω στο βοριά τα σκουροπράσινα κλαδιά της, να αποτρέπει το χιονιά και τους δυνατούς αέρηδες και όχι να αντικρύζω το θάνατο όταν τόσα πετούμενα της όμορφης μας φύσης την στολίζουν με την πολυχρωμία τους...

"Έζησα πολλά και περίεργα αυτούς τους οκτώ χρόνους. Ώρες - ώρες ένιωθα να ξεχειλίζει η αδικία, όπως η γη στον κατακλυσμό. Της πληγής μου και της απορίας μου τον ψίθυρο αποκήρυσσε αμίλητη η προστασία του που γένναγε την ευκρασία στην αλλαγή από το σκοτάδι στο φως και αντίστροφα. Και το σκοτάδι έχει μέσα του φως. Το λυκαυγές.

Ό,τι οι δυο μας ζήσαμε 26 χρόνους ήταν το δρύινο σκαρί του Οδυσσέα, σημαδεμένη μοίρα, δαιμονικό (με την αρχαιοελληνική σημασία του όρου "δαίμων") παραμύθι.

Είτε οι χρόνοι μας ήταν γελαστοί είτε λυπημένοι. Σπουδάσαμε την ευτυχία μας ζωγραφίζοντας μέρες και νύχτες στο δρόμο της μεγάλης επιστροφής. Ήταν η ιστορία μιας θάλασσας, όπως εκείνης των Κεχρεών, που κατακλύζει την ακρογιαλιά, το βράχο στο μπούρτζι, το δάσος αντίκρυ, το κορίτσι στον απέναντι λόφο που κοιμάται στο φως του φεγγαριού, την αντάρα της βροχής, τη θύελλα του ίμερου.

Αγωνιστήκαμε να μεταλλάξουμε το θυμό της καταστροφής σε πνοή δημιουργίας. Και όλα με την ίδια αταραξία και βεβαιότητα του ίδιου θανάτου, που όταν θα ερχότανε, θάταν μόνο ένα άλλο παιγνίδισμα, ένας απλά διαφορετικός ήχος στην απεραντοσύνη του πελάγους."

ΝΙΚΟΛΙΤΣΑ ΓΕΩΡΓΟΠΟΥΛΟΥ - ΛΙΑΝΤΙΝΗ

Απόσπασμα από το Προλόγισμα στο βιβλίο ποιημάτων του Δημήτρη Λιαντίνη "Οι ώρες των άστρων"

____________

Τι να προσθέσει κανείς σε τέτοιες ελεγείες έρωτα και θανάτου; Μόνο το θαυμασμό του...

ΣΗΜΕΙΩΣΗ: Για τον πίνακα του Van Gogh "Έναστρη Νύχτα" μπορείτε να διαβάσετε ανάλυση εδώ. Το κείμενο είναι στα αγγλικά αλλά δεν παρουσιάζει ιδιαίτερες δυσκολίες.

Βρίσκω πράγματι μαγικό ετούτο το οδοιπορικό στην τελευταία άνοιξη... Στις ρίμες του Δημήτρη Λιαντίνη. Στις πινελιές των ζωγράφων... Στην κρυπτογραφημένη καταγραφή της ζωής του. Στις σιβυλλικές προαναγγελίες της εξόδου του. Και τις φλόγες που τον λαμπάδιαζαν ολοζωής μπροστά στο μέγα του θανάτου αίνιγμα...

Αν κάτι πρέπει κανείς να προσθέσει σε τέτοιες ελεγείες, είναι το απόσπασμα από το ΕΞΥΠΝΟΝ ΕΝΥΠΝΙΟΝ για τον αυθεντικό έρωτα. Το βιβλίο που ο Λιαντίνης αφιέρωσε στη σύντροφο της ζωής του, τη Λου του...

Παράθεση :

Ο αυθεντικός έρωτας
"Ήδη από την εποχή του Malte ο ποιητής επιχειρεί να αναπετάσει τη διάσταση του αυθεντικού έρωτα επάνω στο επίπονο Πουθενά.

Στην περίπτωση της Σαπφώς βλέπει την γυναίκα που βυθίζεται στα σκοτάδια της αγκαλιάς και των θωπειών και αναζητεί σκάβοντας όχι την κατηρέμηση αλλά τη λαχτάρα. Η αιολική ποιήτρια εφεύρε νέα μονάδα μέτρησης του ίμερου, την οποία δίνει η οργανική σύγκραση του πόθου και του πόνου. Ολόκληρη η ποίηση της Σαπφώς είναι αυτό το αρχιμήδειο «εύρηκα» της ερωτικής Φυσικής.

Η πρώτη ελεγεία συνοψίζει με μαθηματικούς τύπους τον κόσμο της νέας θεωρίας. Πρέπει κανείς να ζηλεύει και να φθονεί όχι τις Ησυχασμένες αλλά τις απαρνημένες. Αυτές αποτελούν παραδείγματα, είναι τα δοχεία της ερωτικής ευδοκίας. Γιατί τον πόθο τους σπιρουνίζει συνεχώς καθώς οι κινούμενοι τόποι την ετοιμότοκο Λυτώ, η οδύνη και δεν τις αφήνει πουθενά να σταθούν και να ησυχάσουν.

Είναι ο καιρός οι πανάρχαιοι πόνοι να γίνουν καρπερώτεροι. (1, 49) Να λυτρωθούμε από τον ερωτικό σύντροφο χωρίς να ελαττωθεί το μέτρο της αγάπης μας γι’ αυτόν. Η παράσταση του τεντωμένου τόξου (1, 52) συμβολίζει τη δραματική αγρυπνία του ερωτικού πόθου την εγρηγορητική ένταση, τη διαρκή ετοιμότητα των ερωτευμένων να παραδοθούν στο γλυκερό μαύλισμα που τους καλεί ενώ ακόμη αντιστέκονται και νικούν. Η τεντωμένη νευρή εξουσιάζει το βέλος, το κατακρατεί αγωνιωδώς στο έσχατο σημείο του (επίπονο Πουθενά) και δεν το αφήνει να χυθεί ορμητικά στο τέλος του (πλείστο Κενό). Έτσι οι εραστές ξεπερνώντας τον εαυτό τους φτάνουν εκεί που δεν ημπορούν, στο δυνατό Αδύνατο.

Στη σύλληψη της παράστασης του τεντωμένου τόξου, διακρίνει κανείς την υψηλότερη κορυφή των ελεγειών και την εικόνα αυτή πρέπει να τολμήσει να την ονομάσει μεγαλειώδη. Αναγκαία θυμάται το 48 απόσπασμα του Ηράκλειτου – εδώ δεν ενδιαφέρει το πρόβλημα των επιδράσεων – με την περίφημη εξίσωση της ζωής και του θανάτου (βίος = βιός)

Ο αυθεντικός έρωτας προϋποθέτει την υποταγή στην αρχή της κοσμικής αντίφασης. Καταφάσκει τη σκοτεινή πλευρά του Είναι και σέβεται το αξιολογικό περιεχόμενο της οδύνης. Είναι ανιδιοτελής, πολυεδρικός και ακηλίδωτος στη συνθετική του ολότητα. Διαρκεί και δημιουργεί (4, 59 – 61), γιατί οντολογικά δοκιμάζεται πάνω στη φυσική τάξη και ηθικά διαλέγεται με τον πόνο του κόσμου.

Κάθε βίωμα που ζουν οι ερωτικοί σύντροφοι του ιδανικού ζεύγους περιέχει αναγκαία το σωτήριο στοιχείο του αντίθετου ποιού. Χαίρονται τους εαρικούς ανθούς, μόνο γιατί γνωρίζουν τους σπόρους του φθινοπώρου. Μελαγχολούν την ώρα του λυκόφωτος γιατί έζησαν το λυκαυγές της μέρας. Εάν ήταν πολύκαρπο το χθες θα το χρειασθούν στο ερειπωμένο αύριο.

Υποφέρουν τον χωρισμό τους, γιατί θυμούνται τον ερχομό που τον γέννησε. Βιώνουν την παρουσία τους, επειδή την απειλεί η απουσία. Ζουν την ταραχή του πελάγου, ακριβώς γιατί μέσα τους ηλιοβολεί η γαλήνη του δάσους. Το όνειρο αγκυροβολεί στην πέτρα του πραγματικού και το πραγματικό το αλαφραίνει το όνειρο. Δεν θα γνώριζαν ότι ζουν έξω, στην Έρημη χώρα. εάν δεν την σύγκριναν μ’ αυτό που έχουν μέσα τους, τη χώρα του Αχώρητου. Επειδή δεν ελπίζουν δεν θα τους συναντήσει το ανέλπιστον.

Στην απορία τους κάθε φορά δίνει πόρο η φύση. Υπάρχουν μέσα στην αβεβαιότητα , στην αμηχανία, στο άγνωστο. Γι’ αυτό η δαντική κλίμακα που πεζογελώντας την ανεβαίνουν, δεν στηρίζεται πουθενά.

Οι ερωτικοί σύντροφοι τραγουδούν γιατί έχουν αποθέματα σιωπής. Στήνουν βωμό στο Γέλωτα οι αγέλαστοι. Εάν τα έργα των ερωτικών συντρόφων ημπορούν μόνο οι νεκροί να τα «καμαρώνουν και να τα χειροκροτούν» είναι γιατί η ζωή τους κυματοπαίζει ακριβώς πάνω στο ορφικό μεταίχμιο. Εκεί όπου έχει ο Έρωτας κράτος αλλά και ο Θάνατος εξουσία."

_____________

*ΣΗΜΕΙΩΣΗ: Η χειρόγραφη αφιέρωση δεν είναι από το Έξυπνον Ενύπνιον... Γράφτηκε από το Δημήτρη Λιαντίνη στις πρώτες σελίδες ενός βιβλίου που χάρισε στην αγαπημένη του, λίγες μόλις εβδομάδες πριν επισημοποιήσουν τον έρωτά τους. Αξίζει να τονιστεί ποιο ήταν αυτό το βιβλίο. Ο Φαίδρος του Πλάτωνα. Σε επιμέλεια Ιωάννη Θεοδωρακόπουλου. Τις προάλλες είχαμε αναρωτηθεί για το ζήτημα αυτό. Και ιδού η απάντηση. Αυτό το Φαίδρο μελέτησε ο Δημήτρης Λιαντίνης. Εκείνη ακριβώς τη χρονιά που σπούδαζε και τους "εαρικούς ανθούς" του έρωτα με τη μετέπειτα σύζυγό του, τη Λου του.

Ποτέ ο Δημήτρης Λιαντίνης δεν απευθύνθηκε στη γυναίκα του με άλλο όνομα. Για κείνον ήταν πάντα η Λου του. Κι ενίοτε συμπλήρωνε την προσφώνηση με ολόκληρο το όνομα του ενός και αυθεντικού γνωρίσματος της άνοιξης... Γιατί αυτό ακριβώς συμβόλιζε για εκείνον: Το εξαίσιο λουλούδι που σκόρπιζε μεθυστικά αρώματα στη ζωή του.

Την άκουσα κάποτε να μου διαβάζει ένα γράμμα του. Ένα κείμενο από τα λίγα και εκλεκτά του... Εκείνη έλειπε στη Γερμανία. Ο Λιαντίνης εδώ, στη Κηφισιά. Και ιδέα του μπήκε σαν που μπαίνει στο μικρό παιδί ο πειρασμός να κάνει σκανταλιές. Να καθαρίσει τον κήπο από τα ξερόχορτα. "Τον κήπο της", έτσι ακριβώς τον έλεγε. Και ένιωθες την αύρα του ερωτευμένου ανθρώπου που ο κήπος αυτός αποκτά άλλες προεκτάσεις, πέρα από την κυριολεκτική του σημασία.

Με φωτιά, με τελεστήρια φλόγα, έγινε ο καθαρισμός. Κι ας ήταν μέσα σε κατοικημένη περιοχή... και μάλιστα στην Κηφισιά. Σιγά μη λογάριαζε ο Λιαντίνης συνέπειες και νομικές επιπτώσεις. Μπρος στη χαρά που η κάθαρση της φωτιάς θα του έδινε.

Μα πιο πολύ στο γράμμα αυτό εντύπωση μου έκαμε η προσφώνηση: "Κυρία μου, κερί μου και λαμπάδα μου!"

Και ήταν λίγο καιρό μόλις πριν φύγει. Κι έλεγε κι άλλα σημαντικά και άκρως αποκαλυπτικά για όσα τώρα μας βασανίζουν να λύσουμε... Μα εδώ δικαίωμα δεν έχω να μιλήσω.

Να θυμίσω ακόμη πως για το Φαίδρο που ανέφερα πιο πάνω, ο Λιαντίνης θα γράψει στη Γκέμμα, στο κύκνειο άσμα του:

"Διατείνομαι ότι ο Φαίδρος του Πλάτωνα είναι το ωραιότερο ερωτικό ποίημα της παγκόσμιας λογοτεχνίας."

Και μια αποκάλυψη... Ο Φαίδρος, που ανοίξτε τη Γκέμμα για να διαβάσετε από το Άγιο Πρωτότυπο πόσα δίδαξε στο Λιαντίνη, του χάρισε και τον τίτλο ενός από τα ωραιότερα βιβλία του:



Του Νηφομανή. Λέξη πρωτότυπη και αυθεντική του Λιαντίνη. Το βιβλίο που όταν πριν λίγους μήνες το παρουσίαζα, τόνισα πως αποτελεί όχι μόνο ένα από τα διαμάντια του έργου του Λιαντίνη αλλά και πως:

"αποτελεί τη μεγάλη στροφή στο έργο του"

Χωρίς μάλιστα να γνωρίζω τότε ετούτη την λεπτομέρεια, για το πώς επινόησε τον τίτλο του βιβλίου, έγραφα για τη στροφή αυτή:

Ίδια με τη στροφή του Πλάτωνα από την τραγωδία στο διάλογο.

Σαφώς και υπάρχει ικανοποίηση που εκείνη η επισήμανση βρίσκει τώρα στέρεο βάθρο στη δική του χειρόγραφη σημείωση. Αλλά και ανοίγουν νέα κανάλια προσέγγισης και κατανόησης. Ιδιαίτερα στο καυτό θέμα των Χορικών που παρατίθενται στο Νηφομανή. Κι εδώ δανείζομαι μια παρατήρηση από όσα γράφει για το Φαίδρο στη Γκέμμα:

"Βρήκα, γιατί οι έλληνες θέλησαν μοιχαλίδα την πιο ωραία γυναίκα που έφτασε να πλάσει η φαντασία τους, την Ελένη της Σπάρτης."

Η Ελένη της Σπάρτης... Αχ, η Ελένη... Τυχαία την άφηνε να τη διδάσκει τελευταία; Τι ήταν τυχαίο στο Λιαντίνη;

Εγώ πάντως ως τελευταίο κράτησαν ένα ακόμη δικό του χειρόγραφο. Από τις σελίδες του Φαίδρου, του Πλάτωνα και του Θεοδωρακόπουλου. Που δείχνει πότε ο ίδιος ο Λιαντίνης μελέτησε αυτό, το ωραιότερο ποίημα της παγκόσμιας λογοτεχνίας:

Άνοιξη ήταν και τότε...

Καπετάνιε Νέμο,
Διάβασε σε παρακαλώ την ιστορία του άνδρα και της γυναίκας και του επισκέπτη τους, του θανάτου, από τις «Ιστορίες του καλού Θεού» του Ρίλκε που μεταφράζει ο Λιαντίνης στα κεφάλαια του Ίμερου και του Θανάτου στο Έξυπνον ενύπνιον (σελ. 216-217 και 232). Το ποίημά του ΦΙΛΗΜΩΝ ΚΑΙ ΒΑΥΚΙΣ έχει ρίζα έμπνευσης αυτήν την ιστορία που πολύ αγαπούσε και συχνά διηγιόταν.
Δύο θύρες, η δεξιά του άνδρα, η αριστερή της γυναίκας στο σπίτι που σε κάποιο κήπο έχτισαν και ο άνεμος με μυρωδιές στον ώμο έρχονταν. Ο θάνατος περίμενε μπροστά στη δεξιά θύρα, τη θύρα του άντρα, που πρώτον επισκέφθηκε.
Δύο θύρες, δύο κυπαρίσσια, ακριβώς δεξιά και ζερβά στις γωνίες του κήπου. Το αριστερό αντικατέστησε έναν ευκάλυπτο, που πέντε χρόνια πριν είχε φυτέψει και κόπηκε για να δώσει θέση στο ζερβό κυπαρίσσι. Και ανάμεσά τους ο τοίχος που κάποιος άρχιζε να γκρεμίζει, με το σκοπό να φτιάξει καινούργια πύλη. Και κείνοι, όταν άκουγαν το θόρυβο παρά το μαράζωμα και τις αλλόκοτες φαντασίες...γελούσαν με τα χείλη κι ας πήγαινε να σπάσει από την αγωνία η καρδιά τους. Γιατί; Γιατί ήταν φροντισμένοι από του λυγμού τα χέρια (ΦΙΛΗΜΩΝ ΚΑΙ ΒΑΥΚΙΣ).
Δες καπετάνιε απλά μια κυριολεκτική συγγένεια στα δύο κείμενα:
Γι’ αυτό οι δύο άνθρωποι αποφάσισαν να φύγουνε στην ερημιά, μακρυά από το χρόνο, έξω από του ρολογιού το χτύπημα και της πολιτείας τη χλαλοή (Ρίλκε).
Τα δέντρα κυττάζαμε που δεν φορούν γραβάτα και ρολόγι (Λιαντίνης, ΦΙΛΗΜΩΝ ΚΑΙ ΒΑΥΚΙΣ).

Η τεντωμένη νευρή του τόξου, το δυνατό Αδύνατο, η Χώρα του Αχώρητου, το ορφικό μεταίχμιο που τους κάνει να χαίρονται τους εαρινούς ανθούς, μόνο γιατί γνωρίζουν τους σπόρους του φθινοπώρου και στο δικό τους κισσοκάλυβο δεν όρμησε η λεηλασία.

Δανάη,
διάβασα το κειμενό σου μετά τη δική μου ανάρτηση.
Ποια αγαθή σύμπτωση σκέψης να συμπέσουν τα κείμενα που και εσύ παραθέτεις!!!
Κατανοείς σε βάθος και εύρος το δάσκαλό σου, χωρίς αγκυλώσεις και επιφανειακές ερμηνείες (δυστυχώς πολλών) που βολεύουν απλά την ευκολία και του καθένα τα ψυχοσωματικά άλυτα προβλήματα.

χαίρομαι.

Τιμή μου, αγαπητή Φωτεινή, να ακούω τέτοια λόγια. Αλλά και βάρος μεγάλο που οι μικρές μου πλάτες δεν ξέρω αν μπορούν να το αντέξουν. Προσωπικά, αν έστω και λίγο έχω κατανοήσει το Λιαντίνη, το μόνο που θέλω είναι "να κρατήσω τη ζωή μου ταξιδεύοντας ανάμεσα σε κίτρινα δέντρα κατά το πλάγιασμα της βροχής" και τίποτε περισσότερο... ή και τίποτε λιγότερο.

Και μια και ο λόγος εκεί γύρισε, στο στίχο του Σεφέρη αλλά και στου Λιαντίνη την έξοχη ανάλυση (Ο Νηφομανής, "Μνημόσυνο", σελ. 163) δράττομαι της ευκαιρίας για δημοσίευση της παρακάτω φωτογραφίας:


Άνοιξη ήταν και τότε. Άνοιξη του 1965, όταν ο Δημήτρης Λιαντίνης κατατάχτηκε στο στρατό... 12 του Απρίλη συγκεκριμένα. Άνοιξη και στη ζωή του. Ένα νέο παιδί μόλις στα 23. Που ήρθε αντιμέτωπο με την τάξη και την πειθαρχία του στρατού. Αφήνοντας πίσω τα ανέμελα φοιτητικά χρόνια. Όπως χιλιάδες άλλα παιδιά.

Η φωτογραφία ανήκει στο αρχείο Δ. και Ν. Λιαντίνη και μας παραχωρήθηκε με άδεια δημοσίευσης από την κυρία Λιαντίνη.

Τη φωτογραφία την έχουμε ξαναδεί. Υπάρχει δημοσιευμένη σε βιβλίο. Μαζί και γράμματα που ο φαντάρος Δημήτρης Λιαντίνης τότε έγραφε. Όμως τα γράμματα δεν είναι πάντα ασφαλής τρόπος να μορφώσει κανείς άποψη. Και ειδικά για τη συγκεκριμένη περίοδο που ο Λιαντίνης υπηρετεί στο στρατό. Μια άνοιξη συννεφιασμένη... Όπως, ξανατονίζω, είναι για τα περισσότερα παιδιά η περίοδος αυτή. Ναι, γυναίκα είμαι. Δεν έχω πάει στο στρατό. Δύσκολο εμείς οι γυναίκες να νιώσουμε τι τραβάνε εκεί οι άντρες. Έστω και αν ακούμε πατεράδες, αδέρφια, φίλους...

Λέω πως κάτι περισσότερο μπορώ να καταλάβω έχοντας την εμπειρία μιας ημιστρατιωτικής σχολής και δύο χρόνια θητεία σε καράβια. Κι εκεί εγκλεισμός και πειθαρχία και "ευπειθώς αναφέρω". Κι εκεί η άνοιξη να ματώνει τα γόνατά της, θυσιάζοντας το αίμα σου που βράζει για ζωή στον παραλογισμό των απαγορεύσεων. Μα ακριβώς γι' αυτό ακόμα περισσότερο λαχταράς κι ακόμη περισσότερο εκτιμάς κατόπιν όσα πριν τα θεωρούσες δεδομένα. Το έχουμε ακούσει να το λένε πολλοί πως ο στρατός είναι σχολείο. Το ίδιο σημειώνει και ο Λιαντίνης στη Νηφομανή (159):

"Μεγάλο σχολειό ο στρατός, που λένε."

Ένα ολόκληρο κεφάλαιο από τα Χορικά του αφιερώνει εκεί ο Λιαντίνης για την περίοδο της στρατιωτικής του θητείας. Αποκαλυπτικό και άκρως κατατοπιστικό για το τι υπήρξε ο στρατός για εκείνον. Όταν τον πήρανε στρατιώτη, γράφει, ήταν που οι περισσότεροι φαντάροι δεν ήξεραν τον Καρυωτάκη. Ειδέ και αλλιώς, θα τον φωνάζανε Μιχαλιό. Ο Μιχαλιός με το μακρύ ποδάρι:


Ο ΜΙΧΑΛΙΟΣ

Το Μιχαλιό τον πήρανε στρατιώτη.
Καμαρωτά ξεκίνησε κι ωραία
με το Μαρή και με τον Παναγιώτη.
Δεν μπόρεσε να μάθει καν το «επ' ώμου».
Ολο εμουρμούριζε: «Κυρ Δεκανέα,
άσε με να γυρίσω στο χωριό μου».

Τον άλλο χρόνο, στο νοσοκομείο,
αμίλητος τον ουρανό κοιτούσε.
Εκάρφωνε πέρα, σ' ένα σημείο,
το βλέμμα του νοσταλγικό και πράο,
σα να 'λέγε, σα να παρακαλούσε:
«Αφήστε με στο σπίτι μου να πάω».

Κι ο Μιχαλιός επέθανε στρατιώτης.
Τον ξεπροβόδισαν κάτι φαντάροι,
μαζί τους ο Μαρής κι ο Παναγιώτης.
Απάνω του σκεπάστηκεν ο λάκκος,
μα του άφησαν απέξω το ποδάρι:
Ηταν λίγο μακρύς ο φουκαράκος...

ΚΩΣΤΑΣ ΚΑΡΥΩΤΑΚΗΣ

Τα άλλα στοιχεία που γνωρίζουμε για το Λιαντίνη αυτά τα κρίσιμα χρόνια του στρατού είναι τα δωρικά σημειώματα από τις ατζέντες του και λιγοστά γράμματα προς τον ξενιτεμένο αδερφό του. Έναν αδερφό που οι δρόμοι τους χώρισαν πολύ νωρίς και χρόνοι πολλοί μπήκαν ανάμεσά τους. Όπως μπήκαν και οι σπουδές και τα διαβάσματα του Λιαντίνη. Ο δίδυμός του, και όλοι καταλαβαίνουν τι σημαίνει δίδυμος αδερφός, δε θέλησε να σπουδάσει. Ξενιτεύτηκε και ακολούθησε τα δύσβατα μονοπάτια του μετανάστη. Έτσι, όση αγάπη και να δένει τα δυο αδέρφια, τα κανάλια της επικοινωνίας στενεύουν επικίνδυνα.

Δεν είναι μόνο οι φαντάροι της μονάδας του που αγνοούν τον Καρυωτάκη. Και γι' αυτό αδυνατούν να δούνε τον αληθινό Λιαντίνη αυτής της περιόδου. Να δούνε το Μιχαλιό που κουβαλά μέσα του. Το έρημος και ισχυρός που είπε φεύγοντας, έχει κι εδώ ρίζες... Σε κείνη την άνοιξη που έντυσε τα λουλούδια της επιτάφιο... Κι άφησε έξω μόνο ένα μακρύ ποδάρι.

Παράθεση :

"Το πράγμα μοιάζει με την ιστορία του λουλουδιού που κάθε άνοιξη, ενώ φαίνεται ότι επαναλαμβάνει αδιάφορα μια τυπική ομοιομορφία, στην πραγματικότητα ξαναφανερώνει τον παρθενικό λόγο της αιώνιας τάξης μέσα στη φύση.

Το νόμο αυτό τον περιγράφει καίρια ο Μάρκος Αυρήλιος.

«Ώσπερ τον άπειρον αιώνα η του χρόνου αδιάλειπτος φορά νέον αεί παρέχεται.»

(Η ακατάπαυτη ροή του καιρού δίνει πάντα καινούργια την έννοια του άπειρου χρόνου.)

Το παιχνίδι της αόρατης σωτηρίας του αιώνιου μέσω της ορατής φθοράς του παροδικού πηδάει μ' έναν ανεπαίσθητο σάλτο από την ιστορία της φύσης στην περιπέτεια της τέχνης. Οι λέξεις μοιάζουν με το φύλλωμα του δάσους στην εικόνα του Οράτιου. Ο μαρασμός των παλιών και το άνοιγμα των καινούργιων φύλλων καθρεφτίζει την αιωνιότητα της ζωής των δέντρων.

Ita verborum vetus interit aetas.
(Όμοια περνά η παλιά γενεά των λέξεων)

Οι ποιητές είναι οι συνεισηγητές του χρόνου, που στη μορφή του φευγαλέου τυπώνουν την ιδέα του μόνιμου.

Και αυτό, γιατί στην ιστορία της ζωής των λέξεων οι ποιητές δε βλέπουν τον κύκλο των φύλλων του δέντρου, αλλά το κύρος του νόμου της φύσης που γνωρίζει και μπορεί να μεταμορφώνει την επανάληψη σε πρωτοτυπία.

Όχι, δηλαδή, το τριαντάφυλλο του Μάη, αλλά τη δύναμη που γεννάει καινούργιο κάθε φορά το τριαντάφυλλο του Μάη. Το εφετεινό τριαντάφυλλο και βέβαια είναι όμοιο με το περυσινό. Δεν είναι όμως το αυτό.

Αυτή τη δρομολόγηση του ποιητή που ανανεώνει τις λέξεις στο νόμο της φύσης που ανανεώνει τα φύλλα, ο Σεφέρης την περιγράφει:

Έζησα τη ζωή μου ακούγοντας ονόματα πρωτάκουστα: καινούργιους τόπους, καινούργιες τρέλες των ανθρώπων. (Π239)

Με μια κουβέντα, δεν είναι το μαστόρεμα των μέσων έκφρασης, που απεργάζεται την αλλαγή της μορφής στην ποίηση. Αλλά η ενδοβολή του ποιητή στο μυχό των πραγμάτων και ο γνωστικός συντονισμός του με το πνεύμα της φύσης, που αγωνίζεται να το ιστορήσει η τέχνη.

Και αυτό είναι το ελάχιστο μέγιστο plus, αυτό το μοναδικό «επί πλέον», που κάνει τον ποιητή σε σύγκριση με όλους τους άλλους που γράφουν. Το πρόβλημα ο Σεφέρης το περιγράφει και ερμηνευτικά. «Χρειάζεται μάλιστα, για να προχωρήσει η τέχνη, μια πρωτότυπη κάθε φορά άποψη της φύσης.» (Δ1, 67)



ΑΠΟΣΠΑΣΜΑ ΑΠΟ ΤΟ ΝΗΦΟΜΑΝΗ ΤΟΥ ΔΗΜΗΤΡΗ ΛΙΑΝΤΙΝΗ (σελ. 54 - 55)

Μέσα από την εικόνα αυτή του λουλουδιού... ο Λιαντίνης βρίσκει την αφορμή να εξηγήσει μια θέση που έχει αναπτύξει και στο Χάσμα Σεισμού (16):

Παράθεση :

Ο Heidegger σημειώνοντας τον άμεσο δεσμό της γλώσσας με την αλήθεια ονομάζει τη γλώσσα κατοικία του Είναι και τους ποιητές φύλακες της αλήθειας.

Ο Holderlin, ο αγαπημένος ποιητής της θεάς Παραφροσύνης, που κατέβηκε ως την άτρεμη διαύγεια του βάθους, είδε στη γλώσσα τη χαρισματική πρωτοδύναμη, που της έχει ταχθεί ν' ανασέρνει το ον από τη χαοτική άβυσσο της αοριστίας στη φωτερή μονιμότητα της μορφής. Οι ποιητές, ιερατικοί καθιδρυτές και πρωτεργάτες της γλώσσας, είναι οι σωτήρες του όντος. Οι ποιητές είναι salvatores dei και μονίμου χριστοί:

και το Μόνιμο οι ποιητές το ιδρύουν.

Και πιο παλιά, στο ΕΞΥΠΝΟΝ ΕΝΥΠΝΙΟΝ (226) είχε αναφερθεί και πάλι στις ίδιες έννοιες:

Παράθεση :

Η διαλεκτική της γέννησης και του θανάτου επιβάλλει είτε την βέβαιη κατοχή του μισού της ζωής, είτε την αβέβαιη διεκδίκηση του όλου. Ο άνθρωπος οδηγείται στην συμπερασματική διαπίστωση ότι ο έσχατος νόμος, που εφορεύει τη ζωή του, είναι η απροσδιοριστία. Φαίνεται ότι υπάρχει μία αυστηρή συστοιχία στους μυχούς του πνεύματος και στους μυχούς της φύσης. Ο μεγάλος φυσικός Pauli εξήγησε με την ακόλουθη απλότητα την θεωρία της απροσδιοριστίας του Heisenberg:

Ημπορεί κανείς να θεωρεί τον κόσμο με τον οφθαλμό p και ημπορεί να τον θεωρεί με τον οφθαλμό q, εάν όμως ανοίξει ταυτόχρονα και τους δύο οφθαλμούς, τότε θα πλανηθεί.
Με την ίδια απλότητα είναι δυνατόν να εξηγηθούν και οι θανατικοί στίχοι της πρώτης ελεγείας του Duino:

"Ημπορεί ο άνθρωπος να βλέπει τον κόσμο από τη σκοπιά των ζώντων και ημπορεί να τον βλέπει από τη σκοπιά των νεκρών. Η μοίρα του όμως είναι να φέρεται ασίγαστα προς το πρότυπο του αγγέλου, που ζει στο αιώνιο ρεύμα της εναλλαγής των νεκρών και των ζώντων."

Αυτός ο φυσικός νόμος, που αναφέρεται στην αρχή της μονιμότητας του μεταβλητού και της μεταβολής του μόνιμου, αποτελεί το αξίωμα πάνω στο οποίο στηρίζεται η θεωρία θανάτου του Rilke.

Πόσα μπορεί να σου πει ένα λουλούδι... Αρκεί να σταθείς σεβαστικά μπροστά του και να ακούσεις την ιστορία του...

Ο Νικηφόρος Βρεττάκος θα χαράξει τα ακόλουθα στη ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΤΩΝ ΛΟΥΛΟΥΔΙΩΝ:


Σκέφτομαι, μπορεί να κάνω και λάθος... πως ο Δημήτρης Λιαντίνης δεν περίμενε κανένα αστέρι να μεσουρανήσει στον Ταΰγετο... Έζησε απλώς την άνοιξη όλη. Ως την τελευταία μέρα της. Κι έφυγε την πρώτη μέρα που άρχιζε το καλοκαίρι. Πλήρης από σοφία που η φύση στην καλύτερη ώρα της του δίδαξε. Τρύγησε τη ζωή... όλο τον ανθό της... Κι έπειτα αφέθηκε στο αιώνιο ρεύμα της εναλλαγής. Ιδρύοντας το Μόνιμο...

Από το Νηφομανή πάντα...

"Το φως με την έννοια του θάμπους, κρησαρίζει το σωρό της ακοσμίας. Χαρακώνει σύνορα τάξης και ρυθμού μέσα στην απληστία του χάους. Και χωρίζοντας το μικρό από το μέγα δίνει το νόημα και το λόγο στην αυτάρκεια της ποικιλίας και στην πλησμονή της λεπτομέρειας.



Ανάμεσα στο κυκλάμινο από δω και στο γαλαξία της Ανδρομέδας από κει το φως είναι ο διευθέτης και ο κοσμήτορας."

(σελ. 81)

Ο Λιαντίνης, αγαπητή Μυρτάλη, μην ξεχνάς ότι ασχολήθηκε στα πάρεργά του και με τους κήπους αλλά και με τον ουρανό...

Από το Νηφομανή αντιγράφω (σελ 155)

Παράθεση :

"Άφηκε τότε να γλιστρήσει το πενιχρό της εσώρουχο στον αέρα, και με την τρυφεράδα κρίνου άνοιξε τους ωραίους μηρούς. Έλυσε το πυρό του άλογο. Και αφέθηκε να το νιώθει να πλανιέται στους σχιστούς λειμώνες της Αφροδίτης. Να βόσκει στη χλώρη του βυθού."

Και χρόνια αργότερα, στη Γκέμμα (159):

Παράθεση :

"Ήτανε ο καιρός, και η πύρη του καιρού, όταν έγραφε για τους σχιστούς λειμώνας Αφροδίτης. Την κεφαλή της Μέδουσας. "Μελανές οπές" θα τις βαφτίσουν οι αστροφυσικοί του μέλλοντος, είπε. Και θα τις λογαριάζουν για τα σημεία στο σύμπαν, που ρουφάνε και αφανίζουν το χρόνο. Η κάθε μία θα σκοτώνει κι από ένα αστέρι. Για να γίνεται ύστερα το μνήμα του. Και από την άλλη ετραγούδησε το θείο ραβδί του άντρα. Ο τρυφερός λοστός, που προορίζεται να δέρνει ασταμάτητα ετούτον τον μυχό του κόσμου με την άπειρη βαρύτητα. Πλέοντας τους μισοανοιγμένους μηρούς, ωσάν ανάμεσα στη Χάρυβδη και τη Σκύλλα. Για το δράμα τούτο έγραψε τον αθάνατο στίχο:

"εξείης πελεμίζετο γυία θεοίο",

τα μέλη του θεού, δηλαδή, που καταπαλεύοντας το βουερό όργο του θηλυκού καταπαλεύονται από τον ίδιο, όσο να λειώσουν. Τέτοιες εθυμήθηκε τις γενετήσιες καταιγίδες της νιότης του. Όταν εφύτευε το δένδρο της φθοράς, και μεταμόρφωσε τον καιρό στη θάλασσα των κρυστάλλων. Με το Δίγαμμα και με το Χα, με το Λάμδα και με το Ρω.

Ω, εκείνος ο ήλιος του Αούστερλιτς στις 2 Δεκεμβρίου. Η γνώση πως η τάξη ορίζει οι σπουργίτες να χτυπούν τελικά τον αετό, ήρθε πολύ αργά. Και παρότι στην ώρα της, ήταν το πιο πικρό αλλίμονο. Ο Εμπεδοκλής εκάθισε στην πέτρα, έγειρε στην αγκαλιά της αλισφακιάς και της ρίγανης, και ετραγούδησε το αρχαίο τραγούδι:

"Μία φορά ειν' η λεβεντιά, και δυο και τρεις τα νιάτα.
Μια φορά περπάτησα και 'γω με δυο κορίτσια.
Κι ήταν αγγελικός μπαξές κι ολάσπρο περιβόλι.

Και τότες εδάκρυσε για ώρα πολλή."

ΕΜΠΕΔΟΚΛΕΟΥΣ ΠΕΡΙ ΦΥΣΕΩΣ (fragmenta)

SCHOL. EUR. Phoen. 18 ‘μή σπείρε τέκνων άλοκα’:
'Ε. ο φυσικός αλληγορών φησι <‘σχιστούς λειμώνας 'Αφροδίτης’>, εν οίς η τών παίδων γένεσίς εστιν. Ευριπίδης δέ ταυτόν τούτωι φάσκων τήν τε έννοιαν τήν αισχράν απέφυγε καί τοίς ονόμασιν οικείοις εχρήσατο καί τεχνικαίς ταίς μεταφοραίς, σπόρον καί άλοκα λέγων. σχιστούς λειμώνας ... 'Αφροδίτης.


Και δίπλα σε αυτούς τους λειμώνες, τους σχιστούς... δίπλα στην άνοιξη... οι άλλοι λειμώνες, οι ασφοδελοί:

Ανήκει στην οικογένεια των Λειλιϊδών (Liliaceae). Κατά την μυθολογία αποτελούσε έμβλημα του θεού Διόνυσου. Οι Αρχαίοι Έλληνες το είχαν σαν σύμβολο πένθους και όπως αναφέρει ο Όμηρος στην «Οδύσσεια» έσπερναν τον ασφόδελο στους τάφους, γιατί νόμιζαν ότι οι ψυχές τρέφονταν με τους κονδύλους τους. Έλεγαν ακόμα ότι οι πεθαμένοι άνθρωποι κατοικούν στον «Ασφόδελο Λειμώνα», λιβάδι με ασφόδελους που βρίσκεται στον Άδη. Τα λουλούδια του αποτελούσαν πρότυπο λησμονιάς.

Παράθεση :

"Οχτώ χρόνους εμάθαινε την αγάπη το παλικάρι την έρημη. Οχτώ χρόνους τό 'λειωνε στο κρεβάτι η φάγουσα. Πού 'ταν γραμματισμένο. Και διωματάρικο, και λιγνό. Έν' αψηλό κυπαρισσάκι."

ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΛΙΑΝΤΙΝΗΣ, ΓΚΕΜΜΑ, σελ. 143

Το κυπαρισσάκι στάθηκε μόνο η αφορμή. Το ερέθισμα η παρατήρηση της Φωτεινής για την πρώτη σελίδα του ΕΔΩ ΜΕΣΟΛΟΓΓΙ:

Παράθεση :

Βλέπεις λοιπόν πόσο δύσκολο είναι να γράψεις για Λιαντίνη ή πολύ περισσότερο να τον ερμηνεύσεις. Άσε που πρέπει να διαθέτεις προσωπική βιβλιοθήκη σε κλασικούς κλπ. κλπ. τεράστια σαν τη δική του!!! Κρίνε λοιπόν τα τερατολογήματα που γράφονται στις γωνίες π.χ. του Internet από τους δήθεν λιαντινολόγους.

Για να προσπαθήσει κάποιος π. χ. να προσεγγίσει τη σελ. 143 στη ΓΚΕΜΜΑ και το νόημά της ως προς τις ακόλουθες σελίδες στο ΕΔΩ ΜΕΣΣΟΛΟΓΓΙ! Σίγουρα, αν τα καταφέρει, θα τον κτυπήσει κάτι σαν κεραυνός σε σχέση με κείνα που νόμιζε ότι είχε καταλάβει από τη σελ. 145 και εξής.

Το αίνιγμα πιστεύω στο Λιαντίνη δεν είναι ένα, τα αινίγματα είναι ζείδωρα στη γραφή του και το δώρο το βρίσκεις, αν ερευνήσεις επιστημονικά και μεθοδολογικά. Ο ίδιος ποτέ δεν θα στο δώσει στο πιάτο.

Ένα αψηλό κυπαρισσάκι... Ο νους σου αθέλητα πάει στον ίδιο το Λιαντίνη. Μα παρακάτω σου αναφέρει μάνα και ... αδερφή. Αδερφή εκείνος (από όσο γνωρίζω) δεν είχε. Για ποιον μιλά λοιπόν εδώ; Για τον ίδιο και ποιητικά μιλώντας κάνει την υπέρβαση;

Αν ναι... τότε γιατί να δεχτώ ότι δεν κάνει και άλλες υπερβάσεις σε άλλα σημεία του κεφαλαίου που μερικοί θέλουν να τα ερμηνεύουν κατά λέξη πως μας δίνουν το τέλος εκείνης της μοιραίας άνοιξης;

Θαρρώ πως έχει χίλια δίκια η Φωτεινή να κρούει τον κώδωνα... Δεν είναι εύκολος καθόλου ο λόγος του Λιαντίνη. Και πολλές ερμηνείες ελλοχεύουν πίσω από τον ποιητικό λόγο που χρησιμοποιεί. Ίσως και γιατί ο ίδιος δεν ήθελε όλα να δοθούν στο φως... Να μείνει κάτι και για εκείνον. Προσωπικό του. Μυστικό του. Και νομίζω καλά το υπογράμμισε πως η φιλοσοφία δεν είναι να μιλώ για το θάνατο γενικώς ... αλλά ο καθένας να μελετά το δικό του, τον προσωπικό του θάνατο. Ο Εμπεδοκλής... Που είναι λέει ο ίδιος ο Λιαντίνης. Συνηχεί μέσα μου τούτο το όνομα με μια λέξη του τόπου μου. Μην ψάξετε ετυμολογία. Απλώς εμένα έτσι μου συμβαίνει αναίτια και ανεξήγητα... "Πεκουκλώθηκα"... μπερδεύτηκα, πιάστηκε το πόδι μου και δεν μπορώ να περπατήσω... Από το πεδούκλι, σκοινάκι που δένανε τα πόδια των ζώων για να μην μπορούν να απομακρυνθούν...

Μην ψάχνετε ετυμολογία. Απλά λέω τι μου θυμίζει μαζί με όλο το πεδούκλωμα που παθαίνω κάθε που επιχειρώ να προσεγγίσω το ΕΔΩ ΜΕΣΟΛΟΓΓΙ. Σαν να γυρίζω γύρω γύρω και τέλος νιώθω κάποιον να με παρατηρεί και να γελά κατευχαριστημένος από το θέαμα. Και δε μου αρέσει καθόλου να γελούν μαζί μου. Όπως, φαντάζομαι, και σε σας δεν είναι αρεστό κάτι τέτοιο.

Αν λοιπόν κάποιος έχει κάτι να βοηθήσει, ας το κάνει. Γιατί εγώ με το ΜΕΣΟΛΟΓΓΙ, ομολογώ ότι τα έχω βρει μπαστούνια. Τουλάχιστον όταν το αντικρύζω με βλέμμα δήθεν βιογραφικής καταγραφής... Αν το δω ως γενικότερη περιγραφή της ανθρώπινης στράτας, τότε ναι... καταφέρνω και ανασαίνω σε αρκετά σημεία.

Πάλι το κυπαρισσάκι Διώνη που σε προβληματίζει και μάλιστα κυπαρισσσάκι διωματάρικο. Διωματάρικος είναι ο γοητευτικός, ο ναζιάρης, ο σκερτσόζος, ο καμωματάς, ο σαγηνευτικός (από το Αντιλεξικό - εργαλείο του Θ. Βοσταντζόγλου). Γραμματισμένο και λιγνό το καταλαβαίνω. Διωματάρικο, γιατί να είναι το καημένο, που ήταν άρρωστο οχτώ χρόνους και όχι π.χ. πέντε ή εφτά! Τί μπορεί να μου θυμίζει το οχτώ. Τί μπορεί! Ναι το όγδοο ζεύγος των δέκα κατηγοριών του Πυθαγόρα ΦΩΣ – ΣΚΟΤΟΣ. Το ΔΕΚΑ ο τέλειος αριθμός των Πυθαγόρειων (η τετρακτύς της δεκάδας) με το ιερό νόημα και το συμβολικό της μυστικής πηγής της ζωής. Για ψάξε λίγο τα κείμενά του να δεις πόσες φορές αναφέρεται και πως στο δέκα.
Μάνα κι αδερφή. Μα αδερφή δεν είχε. Βέβαια, έλα όμως που έπρεπε να ταιριάζει στους στίχους της φυλλάδας:
Σύρε πες στη μάνα μ’ τη μπαμπόγρια
Και την αδερφή μου την καλόγρια
.......
Και έγειανε ο λεβέντης, το διωματάρικο, απάνου στους οχτώ χρόνους. Οχτώ χρόνους μάθαινε την αγάπη, οχτώ χρόνους το ‘λειωνε η φάγουσα και έδεσε το γόρδιο δεσμό που κανείς να μην μπορεί να τον λύσει. Οχτώ, οχτώ, οχτώ. Αχ αυτό το οχτώ. Θέλει και το δύο να προσθέσεις για να γίνει δέκα...
Μα Διώνη μου αφού οι πολλοί τον λύσανε το γόρδιο δεσμό του!!! Είναι λένε ο νέος Εμπεδοκλής που πήδηξε στον κρατήρα, καθώς λέει λίγο πιο κάτω στη σελ. 146. Τώρα αν κρατήρας είναι το 1Χ 1.50 και χρειάστηκε πήδημα για εκεί μέσα!!!
Τώρα πως δένουνε όλα αυτά με τις τρεις πρώτες παραγράφους της σελ. 143, πρέπει να το ψάξεις. Αν δεν έχεις βρει που ανήκουν τα αρχαία κείμενα και τι σημαίνουν και θέλεις, ευχαρίστως να σε βοηθήσω.

Ο Δίας στην Ήρα...

Από τη Γκέμμα του Δημήτρη Λιαντίνη, σελ. 174


Έτσι για να μαθαίνουμε πως να μιλάμε στις γυναίκες ακόμη κι όταν εκείνες αρχίζουν τη μουρμούρα. Με όλα τα μοσχολούλουδα της άνοιξης να στήνουμε περβόλι. Γιατί έτσι μονάχα ανθίζει ο έρωτας. Αλλιώς σέπεται μαραίνεται και έρωτας πια δεν είναι...

"Κι εκείνα ακόμη που δεν πέρασαν
πρέπει να καούν" (Σεφέρης)

Εδώ σχολιάζει ο Λιαντίνης "...όπως για όλα, έτσι και για την πράξη του θανάτου μας, δεν ημπορούμε, αλλά ούτε και μας επιτρέπεται να ορίσουμε τη μοίρα της συμμετοχής μας. Το χρέος μας είναι να δεχόμαστε τη λύση γνωρίζοντας πως δε γνωρίζουμε τα νήματα που την ετοιμάζουν και την κινούν" (Ο Νηφομανής, σ. 133)

Αλέξανδρος Ζ. έγραψε:

"Κι εκείνα ακόμη που δεν πέρασαν
πρέπει να καούν" (Σεφέρης)

Εδώ σχολιάζει ο Λιαντίνης "...όπως για όλα, έτσι και για την πράξη του θανάτου μας, δεν ημπορούμε, αλλά ούτε και μας επιτρέπεται να ορίσουμε τη μοίρα της συμμετοχής μας. Το χρέος μας είναι να δεχόμαστε τη λύση γνωρίζοντας πως δε γνωρίζουμε τα νήματα που την ετοιμάζουν και την κινούν" (Ο Νηφομανής, σ. 133)

Θα μου επιτρέψεις αγαπητέ Αλέξανδρε να σημειώσω ότι δε σχολιάζει αυτό ακριβώς ο Λιαντίνης. Παραθέτει τους στίχους του Σεφέρη και στη συνέχεια υποθέτει τι θέλει να πει ο Σεφέρης, γράφοντας επί λέξει τα ακόλουθα:

Παράθεση :

Η τελευταία εικόνα της ποίησης του Σεφέρη περιγράφει ένα είδος πρόνοιας ή ανάγκης, δεν μπορώ να ξεχωρίσω καθαρά, που βρίσκεται πέρα από την πρόθεση ή τη δυνατότητα της ανθρώπινης φύσης:


Κι εκείνα ακόμη που δεν πέρασαν
πρέπει να καούν,

λέει, (Π306). Σα να θέλει να δείξει πως, όπως για όλα, έτσι και για την πράξη του θανάτου μας, δεν ημπορούμε, αλλά ούτε και μας επιτρέπεται να ορίσουμε τη μοίρα της συμμετοχής μας. Το χρέος μας είναι να δεχόμαστε τη λύση γνωρίζοντας πως δε γνωρίζουμε τα νήματα που την ετοιμάζουν και την κινούν. Με αυτή την τελευταία εικόνα επαναλαμβάνει σε υποτακτική μια κοσμολογική πρόταση που ο Ηράκλειτος μας την παρέδωσε σε οριστική:

"Πάντα γαρ το πυρ επελθόν κρινεί και καταλήψεται"

Είναι μια έμπυρη κρίση, μια νικητήρια άλωση που χώνεψε και το δικό του θάνατο. Με τον ίδιο τρόπο που χώνεψε και άλλους θανάτους. Τους "εύλυτους", τους "ησύχιους" και τους "καθαρούς", όπως θα έλεγε ο Μ. Αυρήλιος.

Τον ειρηνικό θάνατο του Ντοστογιέβσκι για παράδειγμα. Τον ανώδυνο θάνατο του Νίτσε, αφού είχε εξοντωθεί πια μέσα του το φίδι της συνείδησης. Τον ανεπαίσχυντο θάνατο του Μαβίλη. Τον ηρωικό θάνατο του Ηράκλειτου και του Εμπεδοκλή στα όρη.

Όλοι τους τελεσμοί θανάτου Παράκλητοι. Και αν χρειαστεί να σταματήσω στο αρχέτυπό τους, θα έδειχνα το θάνατο του Δημόκριτου. Τον πιο ωραίο θάνατο ανθρώπου που γνωρίζω. Οι βιογράφοι του μας λένε πως σαν ήρθε η ώρα να πεθάνει ο Δημόκριτος, εκατόν εννιά χρονώ, είδε την αδελφή του λυπημένη. Η ευσεβής γυναίκα θλιβόταν, γιατί η σορός του νεκρού θα μόλυνε τη γιορτή των Θεσμοφορίων που άρχιζε. Ο Δημόκριτος τότε ζήτησε να του φέρνουν να μυρίζεται αχνιστό ψωμί! Έτσι ο θάνατος που τον παράστεκε, δε σήκωσε πάνω του χέρι τις τρεις μέρες που κράτησε η γιορτή των Θεσμοφορίων:

ος θάνατον, παρεόντα τρι' ήματα δώμασιν έσχεν
και θερμοίς άρτοις άσθμασιν εξένισεν.

(Κράτησε μέσα στην κάμαρή του τρεις μέρες το θάνατο. Και τον εφίλευε με εισπνοές ζεστού ψωμιού.) Ωσάν επέρασε η γιορτή των Θεσμοφορίων ο μεγάλος Δημόκριτος ήρεμος και θεοφιλής, εκοιμήθηκε τον ανεξύπνητο ύπνο.

Τον αιένυπνον.

Μια προσεκτική ανάγνωση ολόκληρου του σχετικού αποσπάσματος και ειδικά όχι με παράλειψη της κρίσιμης φράσης που σημειώνω με κόκκινο, δείχνει πως αυτά δεν είναι σχόλια του Λιαντίνη... αλλά ερμηνεία του τι εννοεί ο Σεφέρης.

Να θυμίσω και να αντιπαραβάλω ότι ο Λιαντίνης έχει γράψει στο ΕΔΩ ΜΕΣΟΛΟΓΓΙ: (Γκέμμα, σελ. 163)

Παράθεση :

"Θα πεθάνω, Θάνατε, όχι όταν το θελήσεις εσύ, αλλά όταν εγώ το θελήσω. Σε τούτη την έσχατη ολική πράξη, δε θα γίνει το δικό σου, αλλά το δικό μου. Παλεύω τη θέλησή σου. Παλεύω τη δύναμή σου. Σε καταπαλεύω ολόκληρο. Μπαίνω μέσα στη γη, όταν εγώ αποφασίσω, όχι όταν αποφασίσεις εσύ. Και σένανε σε αφήνω ρέστο και ταπί. Με βλέπεις κατεβασμένο στον άδη αφεαυτού μου και αυτοθέλητα. Και ανατριχιάζεις εσύ και το βασίλειό σου. Ο τάφος, η ταφόπλακα, το σκοτάδι, το ποτέ πια, και όλα σου τα υπάρχοντα μπροστά στην πράξη μου, και στην επιλογή μου μένουν εμβρόντητα και χάσκουν."

Αν το καλοσκεφθεί κανείς, και δε μείνει στην επιφάνεια, εδώ απλώς επαναλαμβάνει όσα παίνεψε για το ωραίο θάνατο του Δημόκριτου... Γιατί και στις δυο περιπτώσεις δεν αποφασίζει ο θάνατος αλλά ο άνθρωπος. Σαφώς υπάρχει και η διαφορά στο χρόνο... Στη μία περίπτωση ο θάνατος μένει και περιμένει ... στην άλλη ο Ακρίτας (για τον Ακρίτα μιλάει στη Γκέμμα) είναι ο ίδιος που δεν περιμένει...

Τώρα το τι ακριβώς έκανε ο Λιαντίνης... Να πω το χιλιοειπωμένο; Να το πω: ΑΙΝΙΓΜΑ... και ΔΩΡΟ! Δώρο σαν και αυτά που κάνει η μοντέρνα τέχνη. Που σε βάζει μέτοχο να σκεφτείς και να αποφασίσεις. Όχι να υποθέσεις τι ήθελε να πει ο ποιητής. Αλλά τα δικά σου εσώτερα... Ή όπως είπες ο Λιαντίνης, να στοχαστείς πάνω στο δικό σου θάνατο.

Και όχι στο θάνατο του Λιαντίνη. Αυτός, είτε μας αρέσει είτε όχι, είναι αίνιγμα, και η προσωπική μου γνώμη είναι πως αίνιγμα θα μείνει. Όσοι κρύβουν έναν αστυνόμο Σαΐνη μέσα τους, κατάλοιπο των παιδικών του εμπειριών στο γυαλί της μικρής οθόνης, ας συνεχίσουν να αναζητούν το πώς πέθανε ο Λιαντίνης. Είναι κι αυτός ένας ακόμη τρόπος για να παραμερίζουν το πως θα πεθάνουν οι ίδιοι. Για κάποιους είναι ακόμη και εκμετάλλευση... Σίγουρα όμως δεν είναι φιλοσοφία.

Αγαπητή Ελίνα

Είσαι ακριβολόγος, αλλά η εμμονή σου στη λέξη μπορεί να σου κρύβει την έννοια. Στην παραπομπή μου δείχνω καθαρά πως λείπει κάποιο τμήμα με τη σήμανση των αποσιωπητικών. Δεν διαφωνώ μαζί σου. Η ερμηνεία του Σεφέρη είναι το σχόλιο του Λιαντίνη στον Σεφέρη.

Δε θεωρώ εμμονή το να προσέχουμε τι αναφέρει επακριβώς το "άγιο πρωτότυπο" και ειδικά όταν πρόκειται για Λιαντίνη. Μάλλον εκ των ων ουκ άνευ εκτιμώ πως είναι. Ιδιαίτερα στα σημεία εκείνα που άπτονται του πυρήνα της φιλοσοφίας του. Ακόμη και ένα κόμμα να παραλείψεις, αλλάζει το νόημα.

Από το ίδιο βιβλίο - το Νηφομανή, σελ. 62 - θα μεταφέρω και το εξής σχόλιο του Λιαντίνη για το Σεφέρη:

Παράθεση :

"Η πρωτοτυπία του, με την έννοια της ανανέωσης της μορφής, νομίζω πως βρίσκεται στην προσοχή του μπροστά στη χρήση της γλώσσας. Προτού πιάσει την πένα, έχει ακροασθεί προσεχτικά το "μετά φόβου θεού προσέλθετε" των λέξεων. Ο Στράτης, ο ήρωας στο μυθιστόρημά του, δεν οργίζεται ποτέ. Σε μια στιγμή όμως που χρησιμοποιούν αδιάκριτα τις λέξεις του "άγγελος" και "αγγελούδι" φωνάζει αναμμένος: Κοπιάζω πολύ για να γράψω μια λέξη." (Α, 55)

Στην απέναντι σελίδα υπάρχει κάτι ακόμη σημαντικό:

Παράθεση :

"Αναφορικά με την πειθαρχία στην έκφραση η συνεισφορά του στα γράμματά μας είναι πρωτομαστορική. Κανένας μελλοντικός συγγραφέας δεν θα μπορέσει να την προσπεράσει με τα μάτια κλεισμένα. Εάν βέβαια ο αγώνας του έχει στηθεί στο ξάγναντο της αναμέτρησης με το χρόνο, και όχι στο εφήμερο και στην εφημερίδα."

Θέλοντας λοιπόν να πιστεύω ότι ο αγώνας του Δημήτρη Λιαντίνη δεν είχε μετερίζι τις εφημερίδες αλλά σε μαρμαρένια αλώνια δόθηκε, ειλικρινά δεν καταλαβαίνω τον όρο εμμονή στη συγκεκριμένη περίπτωση. Κι ελπίζω η επιλογή της να μην κρύβει και άλλα πράγματα πέρα από την αστοχία στη χρήση της.

Θα πρέπει να αποφασίσουμε τι τελικά ισχύει για το έργο του Λιαντίνη. Ή είναι γραμμένο με τέτοια τεχνική που να φιλεί να κρύπτει την αλήθεια ακόμη και στην παραμικρή λεπτομέρεια του κειμένου, ή μπορούμε αποσπασματικά να το προσεγγίζουμε αντλώντας εκ των αποσπασμάτων όποια γνώμη ή άποψη πιστεύουμε ότι εκεί εναπόθεσε λειτουργώντας αποσπασματικά ο συγγραφέας. Η απλή λογική πάντως συμβουλεύει πρώτα τη συνολική μελέτη και έπειτα την εμβάθυνση σε επιλεγμένα αποσπάσματα. Αλλιώς πράγματι κινδυνεύουμε να χάσουμε την ουσία.

Πάντως, με όσα μέχρι τώρα έχω προσεγγίσει και μελετήσει, και με δεδομένη την απροσδιοριστία που λάτρεψε, οι απαντήσεις είναι αδύνατον να περιβληθούν το μανδύα της βεβαιότητας και της αδιαπραγμάτευτης σιγουριάς. Να θυμίσω εδώ όσα ο ίδιος υπογράμμισε σε σχέση με την περίφημη αρχή της Απροσδιοριστίας:

Παράθεση :

Η διαλεκτική της γέννησης και του θανάτου επιβάλλει είτε την βέβαιη κατοχή του μισού της ζωής, είτε την αβέβαιη διεκδίκηση του όλου. Ο άνθρωπος οδηγείται στην συμπερασματική διαπίστωση ότι ο έσχατος νόμος, που εφορεύει τη ζωή του, είναι η απροσδιοριστία. Φαίνεται ότι υπάρχει μία αυστηρή συστοιχία στους μυχούς του πνεύματος και στους μυχούς της φύσης. Ο μεγάλος φυσικός Pauli εξήγησε με την ακόλουθη απλότητα την θεωρία της απροσδιοριστίας του Heisenberg:

Ημπορεί κανείς να θεωρεί τον κόσμο με τον οφθαλμό p και ημπορεί να τον θεωρεί με τον οφθαλμό q, εάν όμως ανοίξει ταυτόχρονα και τους δύο οφθαλμούς, τότε θα πλανηθεί.

Με την ίδια απλότητα είναι δυνατόν να εξηγηθούν και οι θανατικοί στίχοι της πρώτης ελεγείας του Duino:

"Ημπορεί ο άνθρωπος να βλέπει τον κόσμο από τη σκοπιά των ζώντων και ημπορεί να τον βλέπει από τη σκοπιά των νεκρών. Η μοίρα του όμως είναι να φέρεται ασίγαστα προς το πρότυπο του αγγέλου, που ζει στο αιώνιο ρεύμα της εναλλαγής των νεκρών και των ζώντων."

Αυτός ο φυσικός νόμος, που αναφέρεται στην αρχή της μονιμότητας του μεταβλητού και της μεταβολής του μόνιμου, αποτελεί το αξίωμα πάνω στο οποίο στηρίζεται η θεωρία θανάτου του Rilke.

ΠΗΓΗ ΑΠΟΣΠΑΣΜΑΤΟΣ: ΕΞΥΠΝΟΝ ΕΝΥΠΝΙΟΝ του Δημήτρη Λιαντίνη - σελίδες 226 και 227

Όχι μόνο η θεωρία του θανάτου του Ρίλκε αλλά και του Λιαντίνη το έργο έχει υποστύλωμα αυτό το φυσικό νόμο. Κινούμενη άμμος λοιπόν. Το τελικό αποτέλεσμα έχει βαθύτατη εξάρτηση από τον παρατηρητή. Θέλω να πω ότι περισσότερο από κάθε άλλη περίπτωση γνωστού συγγραφέα, στο Λιαντίνη μετράει το τι ψάχνεις να βρεις... Το ποιος ήταν ο Λιαντίνης ή το ποιος είσαι εσύ;

Ίσως μάλιστα να έχουμε παρεξηγήσει όπως δε θα έπρεπε την περίφημη φράση του για το αληθινότερο ποίημα του γνήσιου ποιητή. Μάλιστα αν το καλοσκεφθεί κανείς, ο ίδιος ο Λιαντίνης κράτησε τη ζωή του στη σκιά. Μη μου πείτε ότι δεν είχε προβλέψει έστω και σε γενικές γραμμές όσα ακολούθησαν την τελευταία του άνοιξη. Τι στο καλό πια... Πήγε και εξαφανίστηκε σε ένα βουνό. Φρόντισε για εφτά χρόνια να πλανάται μυστήριο γύρω από την εξαφάνισή του. Δεν ήξερε πως οι άνθρωποι της εποχής του θα έπλαθαν χίλια σενάρια; Πώς τα διάφορα αρπακτικά θα επωφελούνταν για πρόσκαιρη δόξα; Έθεσε εαυτόν στα γαμψά νύχια και των περίεργων και των φιλόδοξων μαϊμούδων... Και πλήρως ανυπεράσπιστο. Στα δέκα χρόνια που μετράνε από τότε δεν έχει φανεί καμία βιογραφία του με τη δική του σφραγίδα. Ή κατ' εντολή του. Πιθανόν βέβαια το μέλλον να μας επιφυλάσσει εκπλήξεις. Μπορεί κανείς να το εγγυηθεί;

Με τα πού ξέρεις και αν, καμιά βεβαιότητα δε στηρίζεται. Σέβομαι τον καθένα που είχε σημαντικό ρόλο στην προσωπική ζωή του Λιαντίνη και δε θέλω ούτε να προσβάλω ούτε να πονέσω ανθρώπους. Αλλά και η προσέγγιση του έργου του δεν μπορεί μονίμως να σκαλώνει σε ζητήματα τέτοια. Ας απομονώσουμε τελείως αυτόν τον παράγοντα και ας δούμε επιτέλους καθάριο το έργο που μας άφησε. Γιατί η μέχρι τώρα τακτική μόνο συσκότιση θαρρώ πως δημιουργεί.

Με Επιτάφιους και Ανθεστηριώνες κινήσαμε. Σε φιλολογική συζήτηση έχουμε εκτραπεί. Επανέρχομαι στην τελευταία του άνοιξη. Με αναφορά αυτή τη φορά σε ένα απόσπασμα από το κύκνειο άσμα του, τη Γκέμμα. Κεφάλαιο πρώτο:

Παράθεση :

Η ΕΡΩΤΗΣΗ ΤΗΣ ΜΑΡΓΑΡΙΤΑΣ

Ο έρωτας της Μαργαρίτας για το Φάουστ γεννά την ερώτηση της Μαργαρίτας για το θεό. Αναγκαιότητα, συγκυρία, ή επιλογή του ποιητή;

Ένα δείλι το νέο ζευγάρι περπατά στον κήπο της Μάρθας της ρουφιάνας. Αδημονεί, και χαίρεται, και γλυκοκουβεντιάζει. Στον πόθο του αποζητάει να βρει πόρο.

Εκείνο τον Πόρο, που ο Πλάτων στο Συμπόσιο τον ονομάζει πατέρα του έρωτα. Καθώς και μητέρα του έρωτα ονομάζει την Πενία. Τη θεία στέρηση, που αποζητά το πέρασμα, τον πόρο.

Με αφορμή αυτόν τον πόρο, έχω την ιδέα πως, εάν ο Γκαίτε γνώριζε καλύτερα, απ' όσο εγνώριζε, τα δημοτικά μας τραγούδια, σίγουρα θα συνόδευε τον περίπατο των δύο ερωτευμένων στον κήπο με τους ωραίους στίχους του λαού μας:

"Έβγας, ήλιε μου, έβγας, έβγα λιγουλάκι
Για να πορπατήσουμε στο περιβολάκι.
Νά 'βρω πόρο να 'βρω, πέρα να περάσω,
Νά 'βρω την αγάπη μου, να παίξω, να γελάσω.

Σ' εκείνο λοιπόν τον περίπατο στον κήπο, η Μαργαρίτα σταματά ξαφνικά, κοιτάζει το Φάουστ στα μάτια, και τον ρωτάει:

Πιστεύεις στο θεό;
Glaubst du an Gott?

Αυτή είναι η ξακουστή Ερώτηση της Μαργαρίτας.

Το βάρος και την αξία της, που την έκαμαν οδηγητική για τη μέθοδο έρευνας του θεού από τη σκοπιά της επιστήμης, η ερώτηση τα οφείλει στην απόκριση κυρίως που έδωκε ο Φάουστ.

Με άλλα λόγια είναι, όχι η ερώτηση της Μαργαρίτας, αλλά η απόκριση του Φάουστ που γεννά το βαθύπλουτο του προβλήματος.

Παρόμοια, όπως είναι, όχι ο έρωτας του Δία για τη Λήδα στον Ευρώτα που γέννησε την αθάνατη Ιλιάδα, αλλά η Ελένη. Η απάντηση, δηλαδή, που έδωκε η Λήδα στον έρωτα του Δία.

"Ποιος τολμάει να ειπεί πιστεύω στο θεό;
Ποιος τολμάει να ειπεί δεν πιστεύω στο θεό;"

Έτσι αποκρίθηκε ο Φάουστ στην ερώτηση της Μαργαρίτας.

Πολλοί μέχρι τώρα στις διαδικτυακές συζητήσεις έχουν εστιάσει στον επίλογο του αποσπάσματος, ακόμη και στη συνέχειά του όπως μπορεί κανείς να τη διαβάσει στις σελίδες της Γκέμμας...

Μπορεί να έχουν και δίκιο, λέω. Μόνο που θα μου επιτρέψετε αυτή τη φορά να στρέψω το βλέμμα σε άλλες λεπτομέρειες, ξεκινώντας από την εικόνα που παίρνει σάρκα και οστά μέσα από την περιγραφή του χώρου και της σκηνής. Βρισκόμαστε σε έναν κήπο. Κι ο συνειρμός είναι αναπόφευκτος. Κήπος της Εδέμ. Πρωτόπλαστοι, πρώτο γιατί, όφις... Μια και είναι η μέρα που γεννήθηκε ο Ραφαήλ, δικό του πίνακα θα δανειστώ για την οπτικοποίηση:



Ο ένας κήπος λοιπόν που διοδεύει ο Δημήτρης Λιαντίνης με το πρώτο κεφάλαιο της Γκέμμας του δεν είναι άλλος από τον κήπο αυτό. Τον κήπο του έρωτα που οδηγεί στη γνώση. Και προσέξτε παρακαλώ τι λέει ο ίδιος. Το σημαντικό δεν είναι το ερώτημα... Αλλά η απάντηση, η απόκριση. Εν μέρει αυτό απαντά και στο δίλημμα που έθεσε προηγουμένως η Διώνη. Στο τι τελικά είναι το ζητούμενο κατά την προσέγγιση του Λιαντίνη. Το τι μας "ρωτά"; Ή το τι απαντάει ο καθένας μας;

Σε άλλα σημεία του έργου του υπάρχει και με άλλο τρόπο δοσμένο το ίδιο που διαβάσαμε και εδώ. Θα αναφέρω εκείνο που εντυπωσιάζει με την προσωπική επίκληση βιώματος του συγγραφέα. Είναι από τα Ελληνικά, σελ. 29. Θεωρητικά το ζήτημα εκεί αφορά την αξία των Νέων Ελληνικών ως προς τα Αρχαία. Επί της ουσίας του δικού μας απορήματος όμως έρχεται να απαντήσει το εξής σχόλιο του Λιαντίνη:

Παράθεση :

"Σπουδαιότερο όσο πιο σπουδαιότερος είμαι εγώ που τώρα γράφω τούτα τα δύσκολα γράμματα, σε σύγκριση με τον αγιοχώματο πατέρα μου που τώρα κοιμάται το δίκαιο ύπνο."

Αξίζει να διαβάσετε και τη συνέχεια. Αφορά το Γκαίτε... Τυχαίο; Εννοώ αν είναι τυχαίο που για Γκαίτε μας ομιλεί εδώ και ο Γκαίτε μας άφησε την ερώτηση της Μαργαρίτας; Και αφορά ακόμη μια ερωτική νύχτα... Αλλά και τη δόξα που απέκτησε ο Αλέξανδρος του Φιλίππου και ο Καίσαρ.

Τολμώ λοιπόν να πω ότι την ίδια χρηστική αξία έχουν και όσα ερωτάμε για τη ζωή του ίδιου του Λιαντίνη ως προς τη ζωή που ο καθένας μας ζει. Προσέξτε όμως. Δεν είναι εύκολη η απάντηση. Γιατί αν έχει περισσότερο βάρος η δική μας ζωή, έχει όμως και το δικό της βάρος η ερώτηση και η απορία που μας υποβάλλει ο Λιαντίνης με το έργο και τη ζωή του.

Και βρίσκω εδώ την αφορμή να μεταφερθώ στον άλλο κήπο του. Στη Γκέμμα κι αυτός... Κεφάλαιο Νέκυια. Τι άλλο;

Παράθεση :

Ο Ιησούς, δεν επέθανε την Παρασκευή στο λόφο του Γολγοθά, αλλά την Τετάρτη στο Όρος των Ελαιών. Ερημίτης, από τους άλλους παραμελημένος, και παράμερα. Ήτανε τότε που ίδρωνε αίμα, και ψιθύριζε ένδακρυς "περίλυπος έστιν η ψυχή μου έως θανάτου".

Εκεί και τότε έπαιξε στο ζάρι την αγάπη του για τη ζωή και τον τρόμο του για το θάνατο. Ό,τι αποφασίστηκε, το αποφάσισε η σκοτεινή βούληση της ζαριάς. Όχι αυτός. Με τέτοιο νόημα πρέπει να ιδούμε εκείνα τα λόγια, που από μόνα τους συνιστούν μια μαθηματική ανωμαλία (singularity): "παρελθέτω απ' εμού το ποτήριον τούτο. πλην ουχ ως εγώ θέλω αλλ' ως συ." Στην πρόταση αυτή έχουμε ένα ακόμη ακριβές παράδειγμα, ή διανοητικό πείραμα, της Απροσδιοριστίας του Χάιζενμπεργκ.

Το όρος των Ελαιών... Εκεί ο επιτάφιος θρήνος... Και δια χειρός Gauguin:



Ο επιτάφιος θρήνος... Όχι ο θάνατος.... Σε κήπο έγινε κι εκείνος... Όποιοι καλά έχετε διαβάσει τη Γκέμμα, θα θυμηθείτε πού είναι και ποιος. Εγώ κανένα λόγο δεν έχω ακόμη να ταξιδέψω εκεί. Γιατί είμαστε στην άνοιξη, στην τελευταία έστω... αλλά στην άνοιξη. Και στους χορούς του Έρωτα και του ξανθού Απρίλη...

Και παρακαλώ πολύ να προσέξετε το σημείο που μιλά για τη μαθηματική ανωμαλία. Ιδιαίτερα σε σχέση με όσα τόνισε λίγο παραπάνω η Ελίνα ως προς το αυτοθέλητο του θανάτου και την ελευθερία και την ανάγκη. Το διανοητικό πείραμα και το ακριβές παράδειγμα της Απροσδιοριστίας του Χάιζενμπεργκ.